Lời chúa

VĂN HÓA & GIA ĐÌNH

SÁCH báo GIÁO XỨ

HÌNH ẢNH SINH HOẠT

VIDEO

Tinh thần liên đới trong thời bách hại

Lm. Mai Đức Vinh, Vs. Đoàn Quốc Khánh

Chân Phước An-rê Phú Yên

TINH THẦN LIÊN ĐỚI TRONG THỜI BÁCH HẠI

Trước khi là người công giáo các vị tử đạo đã là người công dân Việt Nam. Các ngài đã sinh ra, lớn lên, và nhắm mắt trong một giai đoạn bi đát của đất nước dài hơn ba thế kỷ: Về mặt lịch sử, đây là thời gian Nam Triều Bắc Triều (1527-1592), Bắc triều thuộc nhà Mạc và Nam triều thuộc vua Lê chúa Trịnh. Kế đến là thời Trịnh Nguyễn phân tranh (1600-1778), Đàng Ngoài (Bắc) thuộc chúa Trịnh và Đàng Trong (Nam) thuộc chúa Nguyễn. Sau đó là thời gian thống nhất sơn hà với nhà Tây Sơn từ 1788 và nhà Nguyễn nối tiếp từ 1802. Nhưng không bao lâu, dân ta lại phải đương đầu với quân ngoại xâm: chiến thuyền của Pháp đánh phá Đà Nẵng lần đầu tiên vào năm 1858… Về mặt xã hội, thì theo sử gia Trần Trọng Kim, ‘sưu cao thuế nặng, phu dịch liên miên, khiến dân tình nheo nhóc, nạn đói liên tiếp xảy ra khắp nơi. Lòng dân lại oán hận vì bao cảnh quan lại tham ô, càn quét’, và theo ông Nguyễn Bỉnh Khiêm (1491-1585): ‘Đời nay nhân nghĩa tựa vàng mười, Có thời hơn hết mọi lời. Người, của lấy cân ta thử nhắc, Mới hay rằng của nặng hơn người’. ‘Còn bạc còn đệ tử, hết cơm, hết gạo, hết ông tôi. Xưa nay đều trọng người chân thật, ai nấy nào ưa kẻ đãi bôi? Ở thế mới hay người bạc ác, Sang thì tìm đến, khó tìm lui’. Do đó, ông than thở: ‘Lòng người là bất tử, lẽ Trời không bao giờ mất, Đó là đầu mối của đạo nhân, là tột bực của trị bình’, ‘Dân mệnh vi chí trọng, tàn hại hà thảm khốc’ (Sinh mệnh của dân là rất trọng, cớ sao tàn hại thảm khốc đến thế!).

Trong một bối cảnh lịch sử và xã hội như vậy, chúng ta không quên công ơn của nhiều vị anh hùng ‘vì nước vì dân’ như Nguyễn Trãi (1380-1442) thắng quân Minh, Nguyễn Huệ (1778-1793) đại thắng quân Mãn Thanh, Nguyễn Công Trứ (1778-1858) vừa dũng cảm giẹp giặc vừa hăng say khai khẩn đất đai, cho dân chúng được an cư lạc nghiệp…

Chúng ta cũng không quên một khối lớn ‘anh hùng ẩn danh của dân tộc’ đã âm thầm, lấy đời sống ‘an bần lạc đạo’ để không những cùng với những vị anh kiệt quốc gia bảo vệ non sông gấm vóc, mà đặc biệt lấy đời sống lương thiện của người công dân bảo vệ và đốt sáng những gì là đạo đức, luân lý, phong tục của quê hương. Nói khác, họ ý thức được những điều sử gia Trần Trọng Kim viết lại sau này: «Phàm sự sinh tồn tiến hóa của một nước, là ở cái chí nguyện, sự nhẫn nại và sự cố gắng của người dân trong nước, vậy người dân cần học tập mà giữ cái tâm trí cho bền vững, thì chắc tương lai còn có nhiều hy vọng. Nước Việt Nam ta đã có nền văn hóa chẳng thua kém gì ai, vả lại có một lịch sử vẻ vang, nếu ta biết lợi dụng cái tiềm lực cố hữu và cái thông minh hiếu học của ta để theo thời mà tiến hóa, thì sao ta lại không có ngày nối được cái chí của ông cha mà dệt thêm những trang lịch sử mỹ lệ hơn trước?» (1).

‘Trong khối lớn anh hùng ẩn danh’ trên đây có nhiều người công giáo, đặc biệt có các ‘anh hùng tử đạo’. Các ngài sống đạo giữa lòng dân tộc, các ngài là chứng nhân của nền văn hóa dân tộc, là gương mẫu về nền luân lý nhân, nghĩa, lễ, trí, tín, các ngài biểu dương tinh thần bất khuất, hiệp nhất, tự lập, tự cường… và liên đới hay tương trợ của người Việt Nam, đặc biệt trong mọi hoàn cảnh khó khăn của đất nước hay của đạo giáo.

‘Tinh thần liên đới của người công giáo trong thời bách hại’ là chủ đề của chương sách này. Chúng tôi muốn nêu bật hai điểm chính:

• Tinh thần liên đới với các vị Tử Đạo

• Tinh thần liên đới của các Thánh Tử Đạo.

I. TINH THẦN LIÊN ĐỚI VỚI CÁC THÁNH TỬ ĐẠO

Tinh thần cố hữu của dân Việt Nam là đại đoàn kết, gắn bó keo sơn. Ca dao, tục ngữ, những lời xưa còn truyền lại hoặc những chuyện cổ tích và giáo khoa đó đây, nêu bật tinh thần liên đới ấy. Chúng ta nêu lên mấy khía cạnh:

1. Liên đới của gia đình.

Để diễn tả tinh thần liên đới ruột thịt trong một gia đình hay một gia tộc, ông bà dạy: ‘Máu chảy ruột mềm’, ‘Cây xanh thì lá cũng xanh, cha mẹ hiền lành để đức cho con’, ‘Anh em nào phải người xa, Cùng chung bố mẹ, một nhà cùng thân’ ‘Quyền huynh thế phụ’, ‘Chị ngã em nâng’, ‘Mất cha còn chú, mất mẹ bú vú dì’, ‘Máu loãng còn hơn nước lã’, ‘Họ chín đời còn hơn người dưng’, ‘Con nhà tông, không giống lông cũng giống cánh’… Trong sách Luân Lý Giáo Khoa Thư giải thích về Gia Tộc như sau: «Gia tức là nhà, thì có ông bà cha mẹ và anh em. Tộc tức là họ, thì bên nội có chú, bác, cô, thím, anh em, chị em con chú, con bác; bên ngoại có cậu, mợ, dì và anh em, chị em con cô, con cậu và đôi con dì. Vậy gia tộc là gồm tất cả những người cùng chung một máu mủ. Người một gia tộc ở với nhau, bênh vực và giúp đỡ lẫn nhau. Những cách ăn ở với nhau như thế, tức là bổn phận của mọi người ở trong gia tộc…» (2)

Tinh thần liên đới trong gia đình và gia tộc của Việt Nam bắt nguồn từ đạo Hiếu, đạo thờ cúng Tổ Tiên, hay nói theo Giáo Lý Công Giáo, bắt đầu từ tình yêu của Chúa Ba Ngôi, từ điều răn thứ IV về Đức Hiếu Thảo, từ giáo huấn Thánh Kinh. Chẳng hạn sách Giảng Viên dạy: «Hai người, vì hai người làm việc sẽ thu nhập khá hơn. Người này ngã có người khác nâng dậy… Cũng vậy hai người nằm chung thì ấm… Một mình dễ bị tấn công, có hai người, ắt sẽ đương đầu nổi. Giây chập ba đâu dễ gì đứt» (Gv 14,9-12).

Đọc chuyện các Thánh Tử Đạo, chúng ta có nhiều thí dụ sáng ngời về tình liên đới gia đình. Sau lời cầu nguyện cho nhau, chỉ cần một lời khích lệ đủ nâng đỡ sự can đảm của người thân ‘trên đường tử đạo’.

• Ông Micae Lý Mỹ (+1838) đã nhận được sự liên đới của cả gia đình. Sử sách còn ghi lại: «Bà Lý Mỹ có lần bế con mới sinh được mấy tháng ra tỉnh thăm chồng cũng yên ủi khuyên bảo chồng chịu khó cho trọn, đừng lo cho vợ con làm chi. Vì nhờ ơn Chúa giúp sức thì em đây cũng có thể ra sức dạy dỗ chúng được. Con gái lớn ông tên là Mỹ, mới 12 tuổi, đi trộm mẹ ra tỉnh mất gần nửa ngày trời để thăm cha trong ngục. Nó phải qua 2, 3 lần cửa lính canh rất ngặt. Đến gặp ông, em thưa rằng: «Xin cha hãy chịu khó chịu chết vì đạo». Đứa con trai ông lên 9 tên là Tường, nhỏ quá không lên thăm bố được, nên nhắn những người lên tỉnh thăm cha, thưa với cha rằng: ‘Xin cha đừng bỏ đạo, cứ vững lòng xưng đạo ra và chịu chết vì đạo, đừng lo đến chúng con làm chi’. Thật là một hồng ân cho ông, mọi người thân yêu đều có lòng tin mạnh mẽ, nên đều liên đới và chia sẻ với ông, đều khuyên ông can đảm vì Chúa…» (DMAH 2 tr.191) (3).

2. Liên đới của vợ chồng.

Nhưng tình liên đới gia đình thắm thiết nhất chính là tình liên đới của vợ chồng. Thắm thiết không chỉ theo tình yêu vợ chồng tự nhiên ‘anh với em tuy hai mà một’, ‘vợ chồng là nghĩa tào khang’, ‘thương nhau là cùng nhau nhìn về một hướng’, mà còn thương nhau, gắn bó với nhau trong đức tin siêu nhiên. Tình yêu vợ chồng cùng nhìn về một hướng trọn vẹn: vì Chúa, vì Đạo Thánh, vì vợ chồng và vì con cái. Vợ chồng có thể nói với nhau ‘chúng ta là xương là thịt của nhau’ (xSt 5,1; 19,13), hay khuyên nhủ nhau như đôi bạn Tobia và Sara: «Chúng ta là con cháu của các Thánh, chúng ta không thể kết bạn như những người chư dân, không nhìn biết Thiên Chúa… Chúng ta thuộc dòng dõi những người biết ca tụng Thiên Chúa tới muôn đời» (Tb 8,5-6). Phải chăng chính trong tình yêu liên đới tràn đầy siêu nhiên mà bà Lý Mỹ đã khuyên chồng ‘can đảm đừng bỏ đạo, nhất quyết chết vì đạo’, hay như:

• Ông Phanxicô Kam (+1722), trên đường ra pháp trường, thấy vợ đứng giữa đám đông khóc lóc rũ rượi, ông nói với bà: «Em ơi, nếu em đến đây chỉ để khóc thì uổng công quá, em hãy về nhà đi!». Bà Kam can đảm thưa với chồng: «Anh ơi, xin anh hãy hiểu cho nỗi thống khổ của em, em khóc không phải vì than trách số phận, nhưng em muốn công khai tuyên bố rằng: chết vì đạo không phải là một điều bất hạnh. Đạo Chúa Trời buộc tất cả mọi người hãy yêu kẻ thù, phân phát áo quần cho những người không có, cho kẻ đói ăn. Anh chết vì luật thánh như vậy, không phải là điều phải xấu hổ, nhưng là một phần thưởng huy hoàng». Nghe vậy, ông Phanxicô Kam phấn khởi vô cùng… Lập tức lý hình lôi ông ra chém đầu (DMAH 1, tr.159-160).

3. Liên đới của bà mẹ.

Quả thật, ‘lòng mẹ bao la như biển thái bình’! Không chỉ ‘nặng nề chín tháng cưu mang, mặt thì tái mét võ vàng xanh xao, nằm trong như cắt như bào, bởi chưng khí huyết đúc vào thân ta’… mà ‘khi con biết lẫy biết ngồi, con ăn con ngủ con chơi con bò’. Lòng mừng, mừng lại thêm lo… lo ‘dạy đi, dạy đứng, dạy ngồi, dạy ăn dạy nói, mở môi tập rèn…’, lo ‘việc phần hồn trước: dạy làm dấu, kêu Giêsu, Thánh Mẫu, Quan Thày, kinh hằng ngày sự cần phải học, mẹ dạy con trần trọc hôm mai’… (Hiếu tự ca của cha Trần Lục). Tóm lại ‘con khôn tại mẹ’ cả về phần xác lẫn phần hồn. Đó là hình ảnh của các bà mẹ Việt Nam-Công Giáo. Hình ảnh này bộc lộ đặc nơi nhiều trường hợp ‘các bà mẹ có con hy sinh mạng sống cho Đạo Chúa’. Các bà liên đới với đức tin của con cái theo gương Đức Maria đi theo Con trên đường thương khó và đứng nhìn Con chịu treo trên Thánh Giá, rồi ẵm lấy thân Con khi tháo xuống mà khâm liệm. Quả thật, ‘Mẹ đứng gần Thánh Giá thảm thương, Thấy Con đớn đau Mẹ nát gan vàng, Đôi giòng nước mắt tuôn ròng ròng…’. Một hình ảnh khác không kém phần cảm động, đó là hình ảnh ‘bà mẹ của bảy người con’ trong sách Macabê 2. Bài này được đọc trong lễ các Thánh Tử Đạo Việt Nam, ngày 24 tháng 11.

• Bà mẹ trong sách Macabê 2: «Hồi ấy có bảy anh em bị bắt cùng với bà mẹ, vua Antiôkhô cho lấy roi và gân bò mà đánh họ, để bắt họ ăn thịt heo là thức ăn luật Moisê cấm. Bà mẹ là người rất mực xứng đáng cho ta khâm phục và kính cẩn ghi nhớ. Bà thấy bảy người con trai phải chết trong nội một ngày. Thế mà bà vẫn can đảm chịu đựng nhờ niềm trông cậy bà có nơi Đức Chúa. Bà dùng tiếng mẹ đẻ mà khuyến khích từng người con, lòng bà đầy tâm tình cao thượng; lời lẽ của bà, tuy là của một người phụ nữ, nhưng lại sôi sục một chí khí nam nhi. Bà nói với các con bà: Mẹ không rõ các con đã thành hình trong lòng mẹ thế nào. Không phải mẹ ban cho các con thần khí và sự sống. Cũng không phải mẹ sắp đặt các phần cơ thể cho mỗi người trong các con. Chính Đấng Tạo Hóa càn khôn đã nắn đúc nên loài người, và đã sáng tạo nguồn gốc muôn loài. Chính Người do lòng thương xót, cũng sẽ trả lại cho các con thần khí và sự sống, bởi vì bây giờ các con trọng luật của Người hơn bản thân mình…» (2Mc7,1-23).

• Các bà mẹ Việt Nam liên đới niềm tin với các con tử đạo:

+ Bà mẹ của thánh binh sĩ Anrê Trần văn Trông (+1835): Được tin con bị án chém đầu, bà sốt sắng cảm tạ Chúa và bình tĩnh đi ra chợ An Hòa để gặp con lần cuối. Gặp con hỏi: «Con ơi, bấy lâu nay con ở trong tù, con có mắc nợ ai cái gì thì nói để mẹ lo trả cho họ». - Cậu Trông thưa: «Con không thiếu ai cái gì cả, tiền nộp nhà tù và xích xiềng con đã thanh toán hết cả rồi». Rồi hai mẹ con nói lời từ giã sau cùng. Ngoài pháp trường bà can đảm đứng yên cầu nguyện và chứng kiến việc lý hình theo lệnh quan chém đầu con trai… Tiếng chuông thứ nhất vừa dứt, đầu binh sĩ Anrê Trần Văn Trông đã rơi xuống đất. Mẹ cậu đứng đó, thấy đầu con đã rơi xuống đất, liền bẩm với quan là mình có công sinh ra nên xin được giữ cái đầu của con. Được quan cho phép, bà lấy vạt áo bọc chiếc đầu con đem về nhà. Còn thân nhân mang xác về Thọ Đúc. Trong sắc lệnh tôn phong 77 chân Phước (1900), Đức Thánh Cha Lêô XIII đã đặc biệt nêu cao tấm gương tử đạo của Anrê Trông như sau: «Trong các Đấng Tử Đạo Nam Kỳ có Anrê Trông thời danh không những vì chính ngài dũng cảm, mà mẹ ngài cũng anh hùng như con, vì bà đã bắt chước Đức Mẹ, chịu đau khổ, đứng bên cạnh xem con mình chịu chết, và khi con bị chém đầu rồi thì ôm đầu con trong lòng mình» (DMAH 2 tr.71-72).

+ Bà Maria Nguyễn Thị Nhiệm mẹ của thánh Matthêô Lê Văn Gẫm (+1847): Vốn là một người mẹ đạo đức, vừa khi được tin ‘ông Gẫm có đức tin mạnh mẽ lắm’, bà vui mừng đến òa lên khóc. Một hôm bà giả dạng vào tù thăm con. Bà vừa khóc vừa khuyên nhủ con bền vững xưng đạo. Thấy vậy, ông Lê Văn Gẫm thưa với mẹ: «Mẹ đừng khóc làm gì, con được chết vì đạo thì mẹ phải sướng lắm chứ. Mẹ cũng đừng lo điều gì cho con, con chỉ xin mẹ lời cầu nguyện…». Về sau, chính bà Nhiệm đã trả lời cho linh mục điều tra án phong Á Thánh như sau: «Hai vợ chồng chúng tôi nghe con chịu chết thì không có phàn nàn, trái lại rất đỗi vui mừng, vì con chết như vậy sẽ được làm thánh» (DMAH 3, tr.47).

+ Bà mẹ của thánh linh mục Toma Đinh Viết Dụ (1839): Khi cha Dụ còn bị giam tù, bà đã giả dạng người hành khất đến thăm con. Thấy con khổ sở quá lại mang gông nặng trĩu. Bà khóc và muốn ghé vai gánh đỡ con một chút. Nhưng cha Dụ thưa với mẹ: «Xin mẹ cứ yên tâm, con yếu sức phần xác, song vì Chúa Giêsu thêm sức, con đủ sức chịu đựng. Xin mẹ cầu nguyện cho con…» (DMAH 2 tr 332).

4. Liên đới của bạn bè.

Khi nói đến tinh thần liên đới của bạn hữu, người Việt Nam hay nhắc đến nhiều câu chuyện cổ tích phổ biến như ‘Lưu Bình Dương Lễ’, ‘Chim di và châu chấu’, ‘Bán tóc đãi bạn’, ‘Trọng nghĩa khinh tài’ (4). Thêm vào đó là những câu ca dao tục ngữ thật đẹp về tinh thần liên đới giữa tình bạn: ‘đồng cam đồng khổ’, ‘đồng tâm hiệp lực’, ‘đồng khí tương cầu’, ‘đồng thanh tương ứng’. ’Tương thân tương ái’, ‘học thày không tày học bạn’. ‘Bạn bè là nghĩa tương tri, sao cho sau trước một bề mới nên’, ‘Bạn vàng lại gặp bạn vàng, long, lân, quy, phượng, một đoàn tứ linh’. Tình bạn nhân bản trên đây nổi bật trong Thánh Kinh, đặc biệt trong sách Huấn Ca: ‘Trong tình bạn điều quan trọng nhất là phải giữ chữ tín, nghĩa là phải tin tưởng và thành thật. Giữ chữ tín với bạn bè, thực tế là khi họ lâm cảnh khó nghèo, hãy ở lại với họ, chia sẻ và giúp đỡ họ. Đừng khi vui thì vồn vã, khi buồn thì trốn chạy, khi giàu thì thân thiện, khi nghèo thì làm ngơ (Hc 37,1-6). Phải chọn bạn mà chơi, chọn người đứng đắn lương thiện, có lòng kính sợ Thiên Chúa’ (Hc 9,16). Như vậy, tình bạn nhân bản hay tình bạn tự nhiên giữa con người đã mặc lấy những đức tính siêu nhiên, đã trở thành tình bạn liên đới niềm tin. Điều này hiện lên rõ ràng dưới nhiều màu sắc trong chuyện tích các thánh Tử Đạo Việt Nam. Sau đây là mấy trường hợp tiêu biểu:

• An ủi và khuyến khích nhau: Tám giáo dân Qui Nhơn (+1701), tuy thuộc làng khác nhau, nhưng đã trở nên bạn hữu keo sơn trong cơn bách đạo…Tám người đó là ông bà Ven, ông bà Thanh, ông Miêu, ông Vinh, bà Sum và ông Khiết. Họ bị bắt và bị giam tù một tháng trước khi bị giải về kinh đô xét xử. Họ bị ném vào chuồng voi. Họ không ngớt lời an ủi và khích lệ nhau. Khi nghe tin về họ, một bà hầu của chúa Minh Vương lẻn đến chúc mừng và khuyến khích họ can đảm: ‘Tôi mừng anh chị em được ơn riêng của Chúa đến Kinh Đô xưng đạo và làm tăng số những tín hữu anh hùng...’ (DMAH 1 tr.82).

• Xin bạn giúp mẹ: Thánh binh sĩ Anrê Trần Văn Trông (+1835) trước khi ra pháp trường có anh bạn thân đến thăm, đã đề nghị với bạn: ‘Anh hãy ở với mẹ tôi, học nghề dệt cho thành tài và luôn thể giúp đỡ mẹ tôi. Xin anh nói với mẹ tôi rằng tôi đã được phúc trọng chết vì Chúa, xin mẹ an tâm làm việc nuôi xác và giữ đạo thánh Chúa. Còn tôi, mọi sự đã xong, tôi không lo lắng gì nữa’ (DMAH 2 tr.70).

• Xin các bạn cứ đổ lỗi cho tôi: Thánh Matthêô Lê Văn Gẫm (+1847) cùng các bạn tù ra khỏi toà án trở về nhà tù, đã vui vẻ nói với các bạn: ‘Chúng ta hãy cầu nguyện xin Chúa ban thêm sức mạnh để vững lòng chịu mọi sự khó. Dầu cho các quan có hạch hỏi thế nào, xin đừng ai trong các bạn nói lời gì làm khốn khổ kẻ khác. Hễ mũi dại thì lái chịu đòn, bất cứ điều gì, các bạn cứ đổ tội cho tôi là xong’ (DMAH 3, tr.43).

• Anh cứ yên trí: Thánh Micae Lý Mỹ (+1838) hớn hở đi ra pháp trường, gặp ông bạn thân tên là cả Thâu. Hai người thân nhau vì là anh em chú bác. Ông Thâu nói với ông Mỹ: ‘Anh Lý hãy vững vàng nhé!’. – Ông Mỹ trả lời: ‘Bạn cứ yên trí, tôi chẳng có sợ đâu’ (DMAH 2 tr.194).

• Tình bạn thật keo sơn! Emmanuel và Phanxicô Kam, hai người bạn đồng đạo cùng bị bắt (1723). Quan muốn đòi tiền để trả tự do. Emmanuel nộp tiền và được tự do trở về, đồng thời cũng xin nộp tiền thế cho Phanxicô nữa. Nhưng Phanxicô nhất định không chịu, anh cương quyết tuyên chứng: «Chỉ có luật Chúa Kitô là chí thánh và đạo Ngài là chân thật. Tôi sẵn sàng đổ máu ra để chuộc lại lỗi lầm và tuyên xưng đạo Chúa vượt trên các đạo khác». Thấy bạn cương quyết như vậy, Emmanuel lớn tiếng cầu chúc: «Vậy này bạn, hãy can đảm và tuân theo ý Chúa nhé!’. – Phanxicô trả lời: «Cám ơn anh bạn. Tôi sẵn sàng chịu chết, tôi xin Emmanuel lo lắng giùm vợ con thay tôi» (DMAH 1 tr.159).

5. Tình liên đới của cả họ đạo.

Theo sự nhận xét của quan thượng Nguyễn Đăng Giai thì: tại các làng công giáo, người dân sống đoàn kết, tương trợ, đóng thuế rất sòng phẳng, không có trộm cướp hay làm loạn. Sáng chiều họ đọc kinh, cố gắng bảo nhau sống lương thiện… (x MAH 3, tr.59-61). Ở đây chúng ta chỉ nêu bật một điểm là những thể hiện liên đới cụ thể của các ‘họ đạo’ trong thời kỳ bách hại dành cho những người bị bắt bớ, là giáo dân, thày giảng, hay linh mục hoặc giám mục.

Đôi khi phải thú nhận, như ông bà thường nói ‘lệnh vua thua lệ làng’ và ‘vỏ quít dày có ngón tay nhọn’ nghĩa là lệnh cấm đạo càng gắt gao, giáo dân càng có những sáng kiến để tránh né, để đối phó, để bảo toàn đức tin, che chở người đồng đạo, cho trú ẩn các thừa sai và giấu cất các đồ thờ, hoặc giải thoát những người bị vua quan bắt… Họ cương quyết sống theo lời chỉ dạy ngàn đời của cha ông: ‘Hợp quần thêm sức mạnh’, ‘Đoàn kết thì sống, chia rẽ thì chết’, ‘không thể bẻ đũa từng nắm’, ‘Tự lực tự cường’, ‘đồng sinh đồng tử’, ‘Vạn chúng nhất tâm’, ‘Quan nhất thời dân vạn đại’. Tình đồng hương như vậy đã trở thành cơ sở cho cách biểu dương đức tin, cho sinh hoạt họ đạo, cho đức bác ái tin mừng, cho hoạt động truyền giáo… Không tuyên bố rầm rộ, không viết thành văn, nhưng trong âm thầm của đời sống công dân đồng quê, người công giáo đã đốt sáng những tinh tuý của nền văn hóa quê hương. Nói theo văn từ hiện nay: người ta đã xây dựng những họ đạo văn hóa, xóm đạo văn hóa, trong đó văn hóa dân sự và truyền thống dân tộc quyện lấy văn hóa tin mừng, văn hóa niềm tin. Thật phong phú và sâu sắc những thể hiện văn hóa tình thương... Sau đây chúng tôi nêu lên những thể hiện liên đới trong họ đạo thời bách hại:

• Đoàn kết để sống vững đức tin: Năm 1687, có người tố cáo với quan là tại làng Va Vang có nhiều người công giáo và có cả nhà thờ. Quan cho lính đến vây bắt 32 trưởng gia đình công giáo. Cả 32 người quả quyết mình và gia đình đều là công giáo. Quan hỏi họ làm những gì ở nhà thờ. Họ trả lời là ‘đọc kinh cầu nguyện với Chúa Trời cho được mọi sự lành đời này và đời sau’. Quan bắt họ làm lại cho quan xem những gì họ quen làm ở nhà thờ. Họ quỳ xuống ngước mắt lên trời, làm dấu Thánh Giá và đọc các kinh Lạy Cha, Kính Mừng, Tin Kính, Mười Điều Răn và Mười Bốn Mối Thương Người. Nghe xong, quan nói: «Tôi thấy tất cả những điều này đều tốt hết. Dù vậy, vì có lệnh vua cấm, chúng ta không thong dong. Các ngươi biết có lệnh vua cấm đạo này, vì vậy các ngươi không được tỏ lộ ra ngoài. Lần này ta tha không đánh đòn, nhưng nếu bị bắt lần thứ hai, ta sẽ không tha nữa đâu». Quan bắt mỗi người nộp chút tiền án phí rồi cho về (DMAH 1 tr.130).

• Che chở người bị lùng bắt: Nhân có lệnh chúa Trịnh Tráng cấm đạo (1629), một quan trong vùng thấy cô Daria xinh đẹp, muốn bắt ép cô làm vợ lẽ trái luật một vợ một chồng của đạo công giáo. Cô liền bỏ làng trốn sang làng khác. Quan cho lính đến bắt cha mẹ và họ hàng để tìm ra nơi cô trốn. Nhiều người bị tra tấn và đánh đập tàn nhẫn, nhưng không ai chịu cung khai nơi ở của người trinh nữ đạo hạnh. Họ nhất trí trả lời cho quan: «Phản bội một người đồng đạo đã tín nhiệm nơi họ là điều bất nhẫn, giao người ấy cho quan để làm hại nhân đức cao quý lại là một tội ác nữa». Quan cho lệnh dân lương đánh đập họ, nhưng cảm động về tấm gương hào hùng của họ, dân chúng chỉ phá nhà cửa sơ sài rồi để họ trốn đi. Cả sáu chục người trốn khỏi làng, và hứa với nhau trung thành với Chúa. Họ đã lên Kinh đô tìm gặp các cha và được một bà lớn trong thành bảo trợ, cho đất lập nghiệp (DMAH 1 tr.110)

• Giấu cất các đồ thờ. Sự việc này là một thể hiện liên đới cụ thể tại các họ đạo hay tại các tu viện Mến Thánh Giá, hoặc các tư gia. Sách chép rằng, khi quân lính vây làng Kẻ Một để bắt cha Phêrô Nguyễn Văn Tự dòng Đa Minh (+1838), dân làng đã đem cha đi trốn kịp thời. Quân lính không bắt được cha Tự, nhưng tịch thu nhiều tràng hạt, ảnh tượng và áo lễ, đồ thờ… Vì thế họ bắt các gia trưởng phải ra đình làng để lấy khẩu cung (DMAH 2 tr.212). Thánh Trùm Năm (+1840) xứ Kim Sen (Quảng Bình) đã bị bắt vì họ đạo giấu cất nhiều đồ đạo (DMAH 2 tr.430). Năm 1840, bà Anna Thuận thuộc xứ Đa Phạn bị bắt vì cất giấu đồ đạo của cố Đoan (Charrier) (DMAH 2 tr.462).

• Đón tiếp và chứa chấp các thừa sai: Thể hiện tình liên đới này còn phổ biến và nguy hiểm hơn việc cất giấu đồ thờ. Nhiều sắc lệnh của vua chúa coi đây là một hành vi phạm pháp phải diệt trừ các thủ phạm. Phải chăng vì thế mà thánh nữ Anê Lê Thị Thành đã bị bắt, bị lên án. Sách chép: Hôm ấy, ông trùm Cơ đưa cố Lý trốn sang các nhà khác, nhưng không ai chịu chứa chấp, ông đành đưa cố vào vườn nhà bà Thành. Bà chỉ cho cố cái rãnh khuất sau bụi tre giữa nhà dòng và nhà bà mà nói: «Xin cố ẩn chỗ này. Đức Chúa Trời có gìn giữ cố thì cố mới khỏi bị bắt, bằng không, chúng bắt được cố thì cũng bắt con nữa, hai cha con sẽ bị bắt với nhau». Nói xong, bà và con gái út tên là Nụ lấy rơm phủ lên chỗ cố Lý trốn. Nhưng ngay lúc ấy, quân lính trông thấy đã ập tới bắt cố Lý và bà Thành (DMAH 3, tr.25). Thánh Martino Thọ (+1840) bị bắt và bị trảm quyết vì giữ đồ đạo và chứa giấu cha Ngân (+1840); thánh Gioan Baotixita Cỏn (+ 1840) cũng bị bắt và bị xử trảm vì giữ đồ thờ và che giấu cha Thịnh (+1840).

• ‘Đánh tháo’ mà không thành: Trong thời gian trốn tránh ở làng Xương Điền thuộc tỉnh Nam Định, thánh linh mục Dominicô Tước (+1839) bị Bát Phẩm đem quân đến vây bắt. Ông trùm Giám liền tổ chức dân làng đến ‘đánh tháo’: đàn bà đem các túi tro để phả vào mặt quân lính, đàn ông mang giáo mác ra đánh nhau với đồ đệ của Bát Phẩm. Vừa đến cửa nhà giam cha Tước, dân chúng la thét, nhưng cha Tước ra hiệu bảo họ yên đi để mặc cha. Ngài bảo ‘anh chị em làm thế này chỉ gây cái chết cho cha mà thôi’. Nghe vậy, quân lính của Bát Phẩm nảy ý định giết cha. Một tên lính cầm mác chém vào đầu cha Tước hai nhát. Cha Tước quỵ xuống vũng máu, lính của Bát Phẩm chạy tháo thân. Giáo dân băng bó cho cha Tước, nhưng cha đã an nghỉ khoảng một giờ sau đó (DMAH 2 tr.294). Một năm trước, thánh linh mục Vicentê Đỗ Yến (+1838) bị bắt tại giáo xứ Kẻ Sặt. Giáo dân Kẻ Sặt định chiêu mộ giáo dân về Hải Dương ‘đánh tháo’ cha. Nhưng khi nghe tin ấy, cha Yến cản ngay và đã bị bắt vào ngày 2 tháng 6. (DMAH 2 tr.133).

• Góp tiền liên đới: Trong thời bách hại, nhan nhản hiện tượng ‘quan tham lại nhũng’: nhiều trường hợp các quan đòi tiền trắng trợn, nhiều khi giáo dân tự nguyện góp tiền để ‘đút lót’, mong được ‘tự do sống đạo’ hay cứu một linh mục hoặc một giáo dân bị bắt. Chính các vị tử đạo không chấp nhận ‘sự hối lộ’ này. Dưới đây chỉ là mấy vụ tiêu biểu.

+ Tục ‘tiêu xưng’ Trong chuyện về thánh linh mục Philippê Phan Văn Minh (+1853) có ghi rằng «Các quan cứ vặn hỏi cha Minh để tìm cách bắt thêm nhiều người, vì càng nhiều người càng kiếm thêm được nhiều tiền đút lót như ngày xưa có tục gọi là ‘tiêu xưng’, và dân gian cũng thường nói ‘vô phúc phải đến tòa quan’. Hiểu như thế mới thấy lời khai của cha Minh muốn tránh liên lụy cho người khác» (DMAH 3 tr.84).

+ Lý trưởng nghiêm minh: Biết mọi mánh khóe tham nhũng của giới quan lại, thánh Micae Lý Mỹ (+1838) đã cương quyết cản dân làng Kẻ Vĩnh muốn góp tiền nộp cho quan để chuộc ông ra (DMAH 2 tr.187).

+ Một đồng đỏ cũng không: Năm 1773, quan huyện Kẻ Bích là Trung Hiên vừa bắt được cha Gia, đã đề nghị thẳng với cha: «Nếu ông muốn tự do, ông hãy nói với giáo dân mang đến cho tôi 500 quan tiền». – Cha Gia đáp: «Giá chuộc tôi, một đồng tiền đỏ cũng không được. Nếu quan muốn trả tự do cho tôi thì tùy ý quan, còn muốn giải tôi về kinh cho vua thì tôi sẵn sàng chịu chém hay bất cứ hình nào khác» (DMAH 1 tr.194).

+ Quan muốn tiền chứ không muốn gỗ: Vào khoảng năm 1798, tại trấn Thanh Hóa, quan muốn làm tiền giáo dân, đã đòi phải nộp tiền để nhà thờ của họ khỏi bị phá hủy. Vì đã hai lần bị bóc lột rồi, nên giáo dân không chịu nộp tiền, để mặc quan muốn phá nhà thờ thì tùy ý quan. Nhưng quan trấn nói rõ ‘Tôi muốn lấy tiền chứ tôi không muốn lấy gỗ’. Trước kia người công giáo đã phải làm tờ giao ước với người lương, đóng góp một số tiền lớn để được yên ổn giữ đạo và khỏi phải tham dự vào việc cúng tế các thần. Thế nhưng mỗi khi có lệnh bắt đạo là các quan và lương dân lại lợi dụng cơ hội làm tiền giáo dân; (DMAH 1 tr.246).

• Thăm viếng các tù nhân vì đức tin: Không phải chỉ theo tình cảm tự nhiên vì ruột thịt, vì tình thân hay vì nghĩa đồng hương, người dân công giáo quan tâm đến việc thăm ‘các tù nhân vì đức tin’ còn vì luật ‘đức bác ái phúc âm’: ‘khi Ta bị tù đày, các ngươi đã đến thăm’ (Mt 25,36): Cả gia đình đã đến thăm ông Micae Lý Mỹ (DMAH 2 tr.191). Cô gái út vào tù thăm mẹ là bà thánh Đê (DMAH 3, tr.28). Một bà đạo đức đã mua chuộc quan quân để được vào thăm cha Duệ và muốn mua cho cha một chiếc chiếu tốt để nằm nhưng cha từ chối (DMAH 2 tr.164). Cha Triệu lẻn vào thăm thầy Truật và cho Thày rước lễ bốn lần, cha còn dẫn mẹ Thày vào thăm con hai lần (DMAH 2 tr.283). Nữ tu Maria Nụ được quan cai tù cho vào thăm cha Xuyên nhiều lần, đặc biệt để băng bó vết thương cho cha, vì cha bị tra tấn dữ dằn đến ‘nát xương rữa thịt’ (DMAH 2, tr.343)… Thật dồi dào về số lượng và phong phú về ý nghĩa, chúng tôi không thể đan cử hết được. Trên đây chỉ là mấy trường hợp tiêu biểu và vắn gọn.

• Chứng kiến các vụ hành quyết: Một trong những nghĩa cử liên đới tập thể của dân làng là kéo nhau đi dự các phiên tòa hay buổi hành quyết của một vị tử đạo. Dân làng, trước tiên là người công giáo, rồi cả lương dân. Người lương đi vì tò mò hay vì tình cảm tự nhiên, đôi khi với tâm tình dị đoan, còn người công giáo đến dự tòa hay chứng kiến cuộc hành quyết là vì ‘liên đới niềm tin’, vì ý nghĩa sâu sa của việc tử đạo. Không thể nêu lên hết, chúng tôi chỉ chọn ba trường hợp sau đây:

+ Người viết chuyện thánh thày giảng Phaolô Mỹ (+1838) ghi lại rằng: «Ngày 17.12, vào lúc 10 giờ, ba thày Đường, Truật và Mỹ bị điệu ra pháp trường Gò Sỏi với 16 tội nhân khác, có 300 lính hộ vệ. Mỗi tội nhân có bốn lý hình đi theo: một người cầm bản án bằng gỗ, hai người cầm xích và gông, và một người cầm gươm đi sau. Sau cùng là người đánh phèng phèng và hai sĩ quan cỡi voi. Dân chúng đi theo sau rất đông. Các anh hùng xưng đạo vui tươi bước đi vững chắc. Thỉnh thoảng giữa đám đông vọng lên tiếng hô lớn: ‘Xem kìa toán lính của Chúa Giêsu’. Tới nơi xử, các binh sĩ làm thành vòng tròn chung quanh các tội nhân trong khi lý hình sửa soạn hình cụ. Thầy Mỹ và thày Truật bị cột vào cọc gần nhau trên những tấm chiếu giáo dân đã trải sẵn. Các thày nằm sấp giang tay ra và chân bị trói vào một cọc, sợi dây vòng qua cổ chờ đợi lệnh. Vào khoảng một giờ trưa, lệnh quan vừa phát ra, lý hình kéo dây thật manh, các vị anh hùng lắc lư cái đầu trong cơn hấp hối. Ngay sau đó, quan đội cho phép người công giáo lấy xác và đem các đồ vật của các ngài đặt ở bên, như giây thừng, xích sắt, bản án». (DMAH 2 tr.276-277).

+ Người chép chuyện thánh Matthêô Lê Văn Gẫm (+1847) ghi lại rằng: «Mọi người dự các phiên tòa xử ông Gẫm đều vui mừng thấy ông có đức tin vững mạnh… Ngày 11.5.1847 quan truyền lệnh đem ông Gẫm đi chém. Rất đông dân chúng đi theo, trong đó có cha Thán đến như lời đã hứa. Tới pháp trường quan đã chỉ định, lính đóng lại sửa soạn, thì dân làng ra lạy quan xin đem đi xa hơn để xử. Quan cho lệnh đến nơi khác gọi là Bánh Tráng và lý hình trải đệm, chặt xích xiềng, mở trói. Trong lúc đó các ông trùm len lỏi đưa cha Thán đến gần hơn để ông Gẫm biết có cha ở đàng sau. Thấy cha rồi, ông Gẫm xin lý hình cho một ít phút để sửa soạn. Khi thấy ông đấm ngực, cha Thán giơ tay ban phép giải tội. Xong, ông quỳ nghiêm chỉnh, xin lý hình thi hành nhiệm vụ. Họ trói ông vào cọc, buộc tóc lên trên đỉnh đầu và chờ lệnh. Hồi chiêng vừa dứt, tên lính cầm đao chém một lát gần đứt đầu, phải cứa lần thứ hai cho đầu rơi xuống đất. Lý hình giơ đầu lên cho quan xem thấy rồi bỏ xuống và chạy đi xa. Giáo dân ùa vào thấm máu. Ba người em ông Gẫm cùng với các ông trùm lo việc mai táng…» (DMAH 3 tr.47-48).

+ Người chép chuyện thánh thừa sai Augustinô Đông (Schoeffler, +1851) ghi lại rằng: «Hôm ấy quan Nguyễn Khắc Tuần cho gọi hai đội quân sửa soạn voi, ngựa và súng, các khí giới đủ loại để áp giải vị anh hùng tử đạo đến pháp trường. Quan làm như vậy vì sợ giáo dân đến đông có thể ‘đánh tháo’ cho vị linh mục. Đám lính gồm 100 người chia thành hai hàng, cha Đông đi ở giữa có tám tên lính cầm giáo hộ tống, đàng trước có một tên lính cầm thẻ ghi bản án, đi sau là hai quan lớn cỡi voi. Khi đi ra pháp trường người anh hùng bỏ dép, đi chân không cho dễ dàng và mau chóng, biểu lộ nét mặt vui mừng hớn hở. Cha ngẩng cao đầu, giơ cao xích và miệng đọc kinh. Một đám đông vô số theo sau đi ra pháp trường ngoài thành quen gọi là Năm Mẫu. Như bị thôi miên trước thái độ can đảm của vị đạo trưởng, nhiều người nói với nhau: ‘Thật là anh hùng, người đi chịu chết mà dường như đi dự lễ. Can đảm chừng nào, không có dấu sợ hãi. Ôi đẹp làm sao, hiền hậu làm sao! Tại sao hoàng đế lại chém đầu những người đẹp như thế?’. Tuy nhiên cũng có kẻ xấu miệng, nói những lời xúc phạm đến đạo… Tại pháp trường, lính đứng thành ba vòng vây quanh cha Đông. Hồi chuông thứ ba vừa dứt, lý hình vung gươm chém ngay vào gáy cổ. Nhưng có lẽ vì run rẩy nên lát đầu chưa đứt phải khía mãi mới đứt hẳn… Đám dân chứng kiến vụ hành quyết này phần lớn là người lương ở Sơn Tây, giáo dân vì biết tin muộn nên không đến kịp…» (DMAH 3 tr.67-68).

• Thấm máu tử đạo: Người Việt Nam quen dùng cụm từ ‘máu mủ’, ‘máu huyết’ ‘dòng máu’, ‘huyết thống’, ‘khí huyết’, ‘máu chảy ruột mềm’… để chỉ sự gắn bó ruột thịt giữa cha mẹ, con cái, anh chị em một nhà, anh chị em họ hàng gần xa. Cũng với ý nghĩa đó, ông bà ta thường nói : ‘Máu loãng còn hơn nước lã’, ‘Hơi nhà vả lại máu nhà, rõ ràng là mũi mẹ cha sinh thành’, ‘anh em mẫu huyết phụ tình, cũng là một máu nhà mình chớ ai’. Người Do Thái, Hy Lạp, và Trung Hoa đồng quan điểm với người Việt Nam, là liên kết máu vào sự sinh sản và cảm thụ tính của con người. Nhưng trong việc người ta, công giáo hay không công giáo ‘ùa vào’ thấm máu các vị tử đạo mang nhiều ý nghĩa thiêng liêng khác: Máu tử đạo là ‘máu của những anh hùng chết vì một lý tưởng đã chọn lựa’, ‘máu hy sinh, đổ ra vì ích quốc lợi dân’, ‘máu hiến tế cho Đấng mình tin tưởng và yêu mến’, ‘máu phù trợ những ai có lòng thành’, ‘máu làm phát triển việc truyền giáo và trổ sinh các tín hữư’… Nói theo Tân Ước, đây là ‘máu của người vô tội chảy ra trên trái đất’ (Mt 23,35), hòa với ‘máu giao ước đổ ra để chuộc tội muôn dân’ (Mt 26,28), cho họ được nên công chính (Rm 5,9) và gia nhập vào đàn chiên của Thiên Chúa (Dt 13,20). Ở đây chúng ta không dám đề cập sâu xa về những nghĩa thần học, mà chỉ muốn nhấn mạnh một điều: Khi thấm máu các thánh Tử Đạo, người ta bày tỏ một sự liên đới mãnh liệt với niềm tin anh dũng, với sự hy sinh cao cả của các ngài. Vắn tắt chúng ta nêu lên bốn trường hợp tiêu biểu:

+ Cha Gioan Đạt (+1798) vừa bị chém, đầu rơi xuống đất, máu phun thành dòng, thì quan cỡi voi trở về kinh đô. Lập tức giáo dân gào thét thảm thương, nước mắt dàn dụa, ào đến thi thể ngài. Người thì lấy khăn thấm máu, có người uống luôn, có người đào lấy chỗ đất có thấm máu của vị anh hùng tử đạo (DMAH 1 tr.243).

+ Cha Phêrô Nguyễn Văn Tự O.P. (+1838) vừa bị chém, đầu tung lên cao cho mọi người nom thấy, cả lương lẫn giáo chạy xúm đến để thấm máu và tranh giành tất cả những đồ của cha để lại. Người ta chen lấn nhau đến nỗi một số người ngã trên vũng máu và làm cho cả đám người thấm máu của vị tử đạo (DMAH 2 tr.229).

+ Cha Dominicô Trạch (+1840) được dẫn ra pháp trường, có rất đông người đi theo. Pháp trường rộng bảy mẫu là nơi máu của biết bao nhiêu vị anh hùng tử đạo đã đổ ra. Khi được lệnh quan lớn, thì từ trên lưng voi một lưỡi gươm vụt xuống đưa linh hồn vị thánh tử đạo về hưởng phúc trên trời. Dân chúng chạy tuốn vào, lấy khăn và giấy thấm máu của ngài và thu góp quần áo, giây thừng, xiềng sắt, gông gỗ… của ngài đem về làm kỷ niệm (DMAH 2 tr. 456-457).

+ Cha Philippê Phan Văn Minh (+1853) bị dẫn ra pháp trường. Quan hô to ‘Tả đạo, hãy chém’, lý hình vung gươm và đầu ngài rơi xuống. Máu phun lai láng. Dân chúng lương và giáo chạy ùa vào thấm máu. Nhưng vì bà trùm Lựu cản nên họ giành giật nhau, mạnh ai người ấy thấm (DMAH 3 tr.91).

• Mai táng các Đấng Tử Đạo. Thấm nhuần đạo hiếu, tôn kính Tổ Tiên và luân lý của Khổng - Mạnh, người Việt Nam rất trọng việc tang tế. Theo đức Khổng Tử, tang là một trong ba điều trọng nhất (Sở trọng giả: thực, tang, tế - Luận Ngữ) Vì thế ông bà chúng ta thường nói: ‘Sinh cư tử táng’, ‘sống vì mồ mả’, nên phải làm sao cho người quá cố được ‘mồ yên mả đẹp’. Ý tưởng ‘Nghĩa tử là nghĩa tận’ rất hệ trọng. Giáo dân Việt Nam nằm lòng những lời dạy của ông bà, họ rất liên đới với nhau trong việc ‘tìm mọi cách để lo mai táng các anh hùng tử đạo cho xứng đáng’. Nhiều khi quan quân đối xử với các anh hùng tử đạo theo kiểu ‘sống chết mặc bay, tiền thày bỏ túi’, nhưng giáo dân không hành động như vậy. Họ không thể liệt các anh hùng tử đạo vào sổ những người ‘sinh vô gia cư, tử vô địa táng’ hay ‘tham sống sợ chết’. Họ hãnh diện liên đới với cái chết dũng cảm của các ngài, họ không thể để các ngài thành ‘mai danh ẩn tích’, vì các ngài là những công dân Việt Nam gương mẫu, đáng được ‘sống thuận tử an’ và ‘mai cốt bất mai danh’. Không phải chỉ người thế gian mới trân trọng cái chết của con người, nhất là những con người đã sống trung thành với nền đạo lý và văn hóa quê hương của họ, những người đã chết cách anh dũng về đức tin, về công lý. Trước mọi người, trước mọi dân tộc, chính Thiên Chúa rất quý trọng cái chết của những người đã hy sinh mạng sống vì đạo thánh, như lời thánh Aucơtinh quả quyết: «Chính mắt chúng ta thấy rằng điều chúng ta vẫn hát đúng dường nào: Trước mặt Chúa thật là quý giá, cái chết của những ai trung hiếu với Người. Quả vậy, cái chết đó quý giá đối với chúng ta và cũng quý giá trước mặt Thiên Chúa, bởi lẽ các Ngài đã chết vì danh Người» (5). Muốn thấy giáo dân bày tỏ lòng kính trọng và tình liên đới với cái chết của các Thánh Tử Đạo tiền nhân như thế nào, chúng ta hãy đọc một vài trường hợp ‘giáo dân đã chôn cất và mai táng’ di hài các anh hùng tử đạo:

+ An táng hai thày giảng Inhaxiô và Vicentê (1645): Vừa khi hai thày bị chém đầu, giáo dân ùa vào thấm máu các vị anh hùng tử đạo. Giáo dân đã chuẩn bị bốn chiếc thuyền dưới sông để đưa xác các vị đi an táng tại một nơi thích hợp. Tất cả cung kính đưa xác ra tới sông, nhưng chỉ có 29 người được xuống thuyền đi đến nơi an táng. Trước cảnh giáo hữu cũng như những người ngoại giáo tỏ lòng tôn kính các vị anh hùng tử đạo, chúa Thượng Vương giận dữ sai lính đi đến hai làng có đông người công giáo để bắt những người đang hội họp trước hài cốt các vị tử đạo. Một số đông bị đánh đòn và đưa về Thuận Hóa (DMAH 1 tr.38).

+ An táng thày giảng Phanxicô Chiểu (1838): Sau khi một tên lính tung đầu thày lên ba lần theo tục lệ, thì giáo dân và lương dân đã ào đến hôn kính xác vị anh hùng tử đạo dù các quan ra lệnh ngăn cấm và dọa nạt. Họ tranh nhau thấm máu đào của ngài, có người còn cắt cả râu, tóc và xé lấy một mụn áo của thày về làm kỷ niệm. Sau đó quan cho phép giáo dân mang quan tài tới để liệm xác và chôn ngay tại chỗ. Sau này giáo dân cải táng đưa về làng Trung Lê, quê quán của thày (DMAH 2 tr.124).

+ An táng đức cha Girôlamô Hermôsila (Vọng), đức cha Berriô-Ochoa (Vinh) và cha Almatô (+1861). Trước khi ra lệnh hành quyết ba đấng, quan ra lệnh cấm không được thấm máu. Thế nhưng vừa khi ba đầu rơi xuống đất, dân chúng chạy vào thấm máu và tôn kính xác các ngài. Theo án lệnh, chỉ chôn tại chỗ ba thân xác, còn ba chiếc đầu phải ném xuống sông. Nhưng người công giáo lợi dụng lúc ‘quan quân áp tải ba cái đầu’ đang ăn uống say sưa trong một nhà hàng, đã tìm cách đánh tráo ba cái đầu thánh bằng ba củ chuối lớn, rồi xuống thuyền đưa về Yên Dật. Đầu của ba anh hùng tử đạo được bỏ vào ba nồi đất mới mà chôn trong nhà thờ thánh Gioan họ Yên Dật. Còn thân xác của ba đấng tử đạo, thì quan bắt chôn tại chỗ. Nhưng người công giáo đút tiền cho lính, tìm tro rắc lên trên để làm dấu. Tối 30 tết Tân Dậu, không có ai lai vãng, giáo dân đem thuyền và vải đến để liệm xác đem về, nhưng vừa tới cửa Hàn thì gặp thuyền chánh tổng Triệt. Dân thưa thành thật rằng, họ là giáo dân huyện Lang Tài nghe có ba Đấng bị trảm quyết là bậc cha mẹ mà bị chôn vùi trần trụi nên không yên lòng. Họ muốn đem quan tài và áo vải, khăn liệm chôn lại cho đúng đạo. Ông chánh Tổng đòi 300 quan tiền nhưng dân chỉ có 100 quan. Ông tổng cũng nhận, nhưng giữ lại hai thuyền, bắt họ trở về kiếm cho đủ số tiền. Đến đêm mồng 3 tết, ông tổng Triệt mới chịu dẫn ông Lý Đạt, Cả Nhân và xã Thụ là ba người công giáo đi lấy xác. Họ đem từng xác xuống, mỗi vị ở một thuyền và chở về Thọ Ninh. Đường đi mất 9 tiếng đồng hồ. (DMAH 2 tr.290-291).

6. Liên đới của những người không đồng đạo.

Nhiều trường hợp những người lương dân, thậm chí cả các quan hay lính canh nhà tù, đã tỏ ra thông cảm và liên đới với những đau đớn, khổ nhục và án hành quyết các Thánh Tử Đạo phải chịu. Chẳng hạn:

• Nấu cơm cho những người bị phơi nắng: Năm 1840, khi thống đốc Trịnh Quang Khanh và quan phủ Thiện Bản bắt các gia trưởng công giáo làng Kẻ Báng ra điểm danh rồi trói phơi ngoài trời nắng chang chang. Các bà luơng cũng như giáo đã xin phép các quan nấu cơm đem ra cho những người bị giam nắng ăn (DMAH 2 tr.461).

• Họ không trộm cắp, không bớt xén công quỹ: Ngày quan Micae Hồ Đình Hy (+1857) bị đưa ra pháp trường, rất đông dân lương đi theo. Nhiều người nói với nhau: «Nào người này có phạm tội gì đâu, không trộm cắp hay bớt xén công quỹ, thật chỉ vì theo đạo Thiên Chúa mà phải khổ sở» (DMAH 3 tr.159).

• Xin nhớ đến chúng tôi: Sáng ngày cha Laurensô Nguyễn Văn Hưởng (+1856) bị đem đi xử trảm, ông đội canh dẫn vợ con vào chào cha Hưởng và nói những lời rất cảm động: «Mặc dù tôi không theo đạo công giáo nhưng tôi biết rõ các linh mục vô tội, ở Nghệ An tôi cũng đã phải canh một linh mục. Tôi không dám làm khổ ai, nhưng bây giờ phép triều đình đem cụ đi xử thì xin khi về thiên đàng nhớ đến chúng tôi với». Cha Hưởng từ giã ông cai đội như sau: «Tôi rất biết ơn lòng tốt của ông, phần tôi, tôi đi về với Thiên Chúa, ông và gia đình ở lại bình an» (DMAH 3 tr.117).

• Khi lên trời xin nhớ đến tôi với: Đức cha Marti kể lại rằng: Ngày 27.6.1840, giữa trưa thày giảng Toma Toán trút hơi thở tại chỗ giam, thọ 73 tuổi. Khi thày gần qua đời, chính cai đội tham đã đến bên săn sóc thày, thay quần áo sạch sẽ cho thày và thu xếp góp quần áo cũ để làm dấu tích thánh. Sau cùng ông thưa với thày: «Lạy ông, tôi là người không có đạo, nhưng tôi xin ông khi lên trời nhớ đến tôi cùng» (DMAH 2 tr.436-437).