Lời chúa

VĂN HÓA & GIA ĐÌNH

SÁCH báo GIÁO XỨ

HÌNH ẢNH SINH HOẠT

VIDEO

Lời Ăn Tiếng Nói Dân Gian - Micae Phạm Huy Mỹ

LỜI ĂN TIẾNG NÓI DÂN GIAN

Micae Phạm Huy Mỹ

ục ngữ và câu đố là thể loại văn học dân gian, gần với nếp sống, lời ăn tiếng nói người dân hơn hết. Gần về cấu tạo ngôn ngữ nghệ thuật, tập trung tính chất nhịp nhàng cân đối của ngôn ngữ VN, của tiếng nói dân gian. Gần về chức năng tục ngữ và câu đố. Tục ngữ được dân gian dùng xen vào lời nói hằng ngày. Còn câu đố trở thành giải trí trong quần chúng. Câu đố còn là âm du trong lao động xã hội. Aristote (384-322 Av. JC) từng xếp hai thể loại này vào loại bắt chước tự nhiên có tính nghệ thuật. Ông định nghĩa câu đố là ‘kiểu nói ẩn dụ hay’. Coi cái hay ở chỗ trong khi nói về tồn tại thực tế. Tục ngữ là hình thức ẩn dụ. Dùng sự vật này nói sự vật khác.

TỤC NGỮ

Tục ngữ là câu ngắn gọn có ý nghĩa hàm xúc. Do nhân dân lao động sáng tạo lưu truyền. Ngày càng nhiều và giầu hình ảnh. Tục ngữ VN bao giờ cũng có nghĩa đen, hẹp và bóng rộng .

Thí dụ :

- Kiến tha lâu có ngày đầy tổ. Nghĩa đen là đàn kiến tha mồi. Nghĩa bóng là kiên nhẫn trong công việc làm ăn. Có nghĩa như : Có công mài sắt có ngày nên kim.

- Vỏ quít dày có móng tay nhọn. Tương đương với : Kẻ cắp gặp bà già

- Chó cắn áo rách. Tương đương với : Ăn mày đánh đổ cầu ao

Tục ngữ phát ra từ cửa miệng quần chúng nên dễ truyền cảm, thuyết phục có tư tưởng thâm sâu rộng mở. Thay thế những câu dài dòng, khó nhớ. Thay thế bằng những câu dài dòng, khó nhớ.Tục ngữ đúc kết từ những hình ản, kinh nghiệm, quan sát, nhận xét, giải thích lời khuyên. Tục ngữ phát xuất từ nhữn nguồn hứng sau : Thời tiết, nếp sống, sở thích, tinh thần liên đới, lịch sử và tư tưởng xây dựng gia đình.

Khí hậu thời tiết tự nhiên loan báo, dự đoán hiện tượng khí quyển để đi lại, đề phòng, làm ăn thuận hòa, xây dựng nhà cửa. Nhìn vòm trời, biết nắng mưa, ấm lạnh để che thân, đề phòng gió bão, lũ lụt, chống đỡ ngăn chận mưa to gió lớn :

- Vẩy mai thì mưa, bối bừa thì nắng

- Mây thành vừa hanh vừa già

- Ai ơi ở lại ba ngày hãy đi (mây)

- Gió nam đưa xuân sang hè

- Trống tháng bảy không hội thì chay

- Chớp đông nhay nháy, gà gáy thì mưa.

- Cầu vồng mống cụt, không lụt thì mưa

- Mống đông vồng tây, không mưa dây thì bão.

- Dày sao thì nắng, vắng sao thì mưa

Kinh nghiệm làm mùa của nông dân, thu mua lúa thóc, tích trữ kho lẫm đề phòng mai sau, công việc vất vả cày bừa làm ruộng, làm mạ, gặt, chăn trâu cắt cỏ, hái dâu nuôi tằm, đánh cá mò tôm, đào ao thả cá, làm vườn tược, trồng bầu bí, nuôi heo, nuôi gà, nuôi gia súc, ấp trứng, nấu cám vớt bèo, chăn tằm ươm tơ, dệt vải, bón phân gieo hạt, chèo thuyền qua sông, đi chợ, mua bán trao đổi thực phẩm, cầm đồ…

- Lúa chiêm là lúa bất nghì

Cấy trước trỗ trước chẳng chờ đợi ai

- Chiêm cập cợi, mùa đợi nhau

- Mùa hơn đêm, chiêm hơn sướng.

- Cơm quanh rá, mạ quanh bờ

-Mùa bót ra, mạ quanh bờ

-Nhai kỹ no lâu, cày sâu lúa tốt

- Nhất cày ải, nhì vãi phân.

- Người đẹp vì lụa, lúa tốt vì phân

- Tôm đi chạng vạng, cá đi rạng đông

- Gà đen chấm trắng mẹ mắng cũng mua.

Có những giai đoạn lịch sử ghi lại nếp sống, có mái tranh quanh lũy tre xanh, phong tục tập quán của dân tộc xa xưa : ăn lông ở lỗ, con dại cái mang, con dắt con bồng con bế con mang, làm ăn thô sơ bằng tay chân, sống chung thủy nghĩa gia đình, kết đoàn, thương ước, cần kiệm liêm chính, ý dân là ý trời, khói lam chiều, có giai cấp trên dưới :

- Hai vua một nước ắt là không yên

- Một nhà hai chủ không yên

- Áo rách thay vai, quần rách thay ống

- Một tiếng giữa làng bằng sàng xó bếp

- Chết trẻ còn hơn lấy lẽ

- Miếng trầu là đầu câu chuyện

- Cha truyền con nối

- Ẵm con chồng hơn bồng cháu ngoại.

- Lấy bát mồ hôi đổi lấy bát cơm

- Canh một chưa nằm canh năm đã dậy.

Tục ngữ phản ảnh tư tưởng, nhân sinh quan, tinh thần kiên nhẫn, biết ơn và đạo đức thời đại : vô vy, nhàn hạ, vui thú phong cảnh vườn hoa cây kiểng, chim hót trên cành, đầm sen nước trong vắt, cá lững lờ trôi

-Người làm ra của, của không làm ra người

-Một mặt người hơn mười mặt của

-Của một đồng công một nén

-Có làm có ăn. Không làm không ăn

-Tay làm hàm nhai, tay quai miệng trễ

-Khen nết hay làm, ai khen nết hay ăn

- Có công mài sắt có ngày nên kim

- Làm ruộng ăn cơm nằm, chăn tằm ăn cơm đứng.

-Chớ thấy sóng cả mà ngả tay chèo

-Sông có khúc, người có lúc

-Có thực mới vực được đạo

-Tốt danh hơn lành áo

-Cái nết đánh chết cái đẹp

-Chết trong còn hơn sống đục

- Đường đi hay tối nói dối hay cùng.

Quan hệ xã hội là nội dung tục ngữ giới thiệu tập tục xã thôn, cơ sở, luật lệ dân làng, quan hệ gia đình huyết tộc, giai cấp, kính trọng lễ phép, kính trên nhường dưới trong gia đình ngoài xóm làng, cỗ bàn thứ tự trước sau, không ai thiệt thòi thua lỗ.

-Phép vua thua lệ làng

- Đất có lề, quê có thói

-Sống lâu lên lão làng

-Một miếng giữa làn bằng một sàng xó bếp

- Thế gian một vợ một chồng

Chẳng như vua bếp hai ông một bà

-Sẩy cha còn chú, sảy mẹ còn dì

- Chồng cô, vợ cậu chồng dì

Trong ba người ấy chết thì không tang.

Quan niệm nhân đạo, đọc thấy trong tục ngữ ý nghĩa tương thân tương ái, tính chất qui luật sống, cách phán đoán, xã giao cư xử trong thôn xóm và xã hội.

-Được lòng ta xót xa lòng người

-Chết trong hơn sống đục

- Ăn cây nào rào cây ấy

- Cái nết đánh chết cái đẹp

- Nhất sỹ nhì nông, hết gạo chạy rông, nhất nông nhì sỹ

- Chạy trời không khỏi nắng

- Ở bầu thì tròn, ở ống thì dài

- Không có lửa sao có khói.

- Gần mực thì đen, gần đèn thì sáng.

- Cái sẩy nẩy cái ung

- Cái khó bó cái khôn

- Chó cắn áo rách

- Người tốt về lụa, lúa tốt về phân

Ngôn ngữ linh hoạt là một nét độc đáo khác của tục ngữ là rí rỏm, nhân cách hóa, dễ nhớ, dễ hiểu mà bền vững lâu dài.

- Nói hay hơn hay nói

- Nói trên trời dưới biển

- Được làm vua, thua làm giặc

- Đói cho sạch rách cho thơm

- Đường đi hay tối, nói dối hay cùng.

- Lời nói chẳng mất tiền mua

Lựa lời mà nói cho vừa lòng nhau

CÂU ĐỐ

Câu đố sáng tác phản ánh các sự vật và hiện tượng khách quan theo lối ‘nói chệch’. Nói một đàng hiểu một nẻo. Phát xuất từ những nét giống nhau giữa sự vật và hiện tượng khách quan, giữa vật đố (lời giải) với vật được miêu tả (tức câu đố)

Thí dụ:

1) Vừa bằng lá tre, xun xoe đánh vật (cái kéo

2) Cái vũng trâu đằm, con rắn nằm ngang, lấy sào mà đẩy (cái đĩa đèn)

3) Hàng trăm cái lỗ, vô số trẻ em đua nhau chạy vòng tròn, chen nhau chui xuống sàng gạo)

Câu đố không có nghĩa đen, trắng. Thể hiện mối quan hệ giữa cụ thể và trừu tượng.

Câu đố nhằm mục đích mô tả, bằng hình tượng hoặc từ ngữ, những dấu hiệu đặc trưng và chức năng của vật cá biệt, cụ thể. Câu đố nhận thức kiểm tra sự vật của thế giới khách quan. Ngôn từ trong câu đố và nghệ thuật câu đố và tục ngữ giống nhau. Hình thức là đố / hỏi:

- Cái gì khác họ cùng tên. Cái ở dưới nước cái trên mái nhà (con cá mè và cái mè nhà)

- Thân dài lưỡi cứng là ta. Không đầu không cẳng đố là cái gì (cái gầu sòng)

- Đố anh chi sắc hơn dao, chi sâu hơn bể, chi sâu hơn trời (mắt, lòng người, cái trán)

Đối tượng câu đố là công việc lao động : Ngâm giống, đào xới vỡ đất, cày bừa, giữ, tưới nước, làm lụng vất vả mưa nắng, đổ mồ hôi, dành dụm, tiết kiệm chắt chiu, toan tính

-Tay cầm bán nguyệt xênh xang

Làm tôi vì chúa sửa sang cõi bờ (cái liềm)

-Có đôi vì chúa shúa sửa

Có một khúc giữa cứng ruôi lại mềm (cái đòn gánh)

-Sinh ra con gái má hồng

Gả đi lấy chồng đất nước người ta

Bao giờ tuổi tác đã già

Thì em lại cứ quê cha trở về (cái nồi)

-Tám xóm nhóm lại hai phe

Chặt nửa cây tre bắc cầu một cột (quang gánh)

-Trên cầu dưới cầu, con trâu đi lọt (cái thoi)
-Thân dài lưỡi cứng là ta

Không đầu không cẳng đố là cái gì ? (cái gầu sòng)

-Trong nhà có bà hai đầu (cái võng)

-Ngả lưng cho thế gian nhờ

Vừa êm vừa ấm lại ngờ bất trung (cái phản)

Dụng cụ cần dùng trong nhà : Đồng ruộng, vườn tược, ao cá, nhà cửa, mái tranh, bếp núc, ngõ cửa, sông ngòi, ao mương, dao kéo, ngay cả lũy tre, cây cối quanh nhà, thực phẩm … gắn bó không rời. Tạo thành tình tự dân quê, hiền hòa ấm cúng dễ mến thương.

-Thân em xưa ở bụi tre

Mùa đông xếp lại, mùa hè mở ra (cái quạt)

-Cây xanh mà trồng đỗ xanh

Trồng đậu trồng hành, lại thả lợn vô (bánh chưng)

-Năm ông cầm hai cây sào

Đuổi đàn cò trắng bay vào trong hang (ăn cơm).

-Khi ở nhà cha da đỏ hồng hồng

Khi về nhà chồng da đen thui thủi (cái nồi)

-Ruộng vuông bốn góc

Trúc mọc hai hàng

Ve kêu thánh thót

Gà què nhảy nhót một chân

(trang vở, thày giáo đọc bài, học trò viết)

-Vai mang bị kề kề,

Chữ nhất được phê huyện hàm (lo lót được làm tri huyện)

Kinh nghiệm sống, quan sát, tính thực tiễn : vui chơi, giải trí, nghỉ ngơi, trăng thanh gió mát, hát hò, kích thích …sau thời gian làm việc cực nhọc.

- Cây bung xung lá bu xoe

Mùa đông ấp trứng mùa hè nở con (cây cau)

- Đem thân nghe gió cho người

Rồi ra mang tiếng con người chả khôn (cái giại)

- Mười người thợ, lo đỡ một bể (Mười ngón tay)

- Vốn xưa nó ở trên non,

Đem về mà tạc trên tròn dưới vuông (cái bồ lúa)

- Con đánh mẹ, mẹ van làng,

Đến khi làng ra,

Con chui trong bụng mẹ (cái mõ)

- Bốn con cùng ở một nhà

Mẹ thời chia của con ra nhà người (ấm nước và bốn chén)

Đố tục giảng thanh, cốt ý chọc cười, nét rí rỏm. Những từ tách riêng vẻ thô kệch, trơ trẽn…nhưng khi ghép chung vào câu đố lại ra bình thường, hợp lý.

- Miệng thì chào anh, hai tay nâng đít (cái cơi trầu)

- Vừa bằng cánh cửa, nằm ngửa giữa trời (tàu lá chuối)

- Đầu bằng con ruồi, đít bằng cái đĩa (lá trầu không)

- Bằng lá tre, ngo ngoe dưới nước (con đỉa)

Không vay mà trả (sưu thuế)

- Một lũ ăn mày, một lũ quan

Quanh đi quẩn lại cũng một đoàn

Đêm thu gió lạnh đèn thì tắt

Hết cả ăn mày hết cả quan (đèn kéo quân)

- Mẹ gai góc đẻ con trọc đầu (cây bưởi)
- Đi phe phảy về nhà dãy ra (áo dài)

- Chân đen mình trắng, đứng nắng giữa trời (con cò)

- Ăn bụng ỉa lưng, nắm sừng cứt lọt (cái bào)