Âm-lịch về XUÂN - Đoàn Quốc Khánh

Đoàn Quốc Khánh 

gày mùng 8/2/2016 tới đây, chúng ta chính thức mừng xuân Bính Thân (năm Khỉ ^[1]), chân dương hành Hỏa (lửa). Quý độc giả đã từng thưởng thức bao loạt bài về Tết mỗi độ Xuân về (duyên do, ý nghĩa, tục lệ…). Mục đích của chúng tôi khiêm tốn hơn, nhằm trình bày cùng quý độc giả uyên nguyên, của âm lịch Á đông, đã từng làm cương lĩnh cho môi sinh tinh thần của những xã hội này hàng bao năm nay (Trung Hoa , Việt, Nhật, Hàn…). 

Những tư liệu mà chúng tôi xử dụng tuy bất toàn, nhưng cũng xin trình bày thật đơn giản, phần lớn dựa vào sách Thuyết Văn và tài liệu của cha Matteo Ricci, Dòng Tên Chúa Giêsu, vị thừa sai đã đầu tư cả cuộc đời cho công cuộc truyền giáo tại Trung Hoa, theo TINH THẦN NHẬP THẾ, theo ÁNH ĐẠO ĐÔNG PHƯƠNG ^[2], đặc biệt dưới triều đại vua Thanh Thánh Tổ, Khang Hy, (1644-1722), nhà Thanh.

Như một nỗi âm hưởng đồng vọng

Ngoại sử viết ^[3] : Sau khi Trưng Trắc (Hoàng Đế Trưng Trắc), thống nhất toàn cõi Lĩnh Nam, gồm Nhật Nam, Cửu Chân, Giao Chỉ, Quế Lâm, Tượng Quận, Nam Hải, nghĩa là hơn diện tích VN 3,42 lần (1.127.851/329.566 km2), ngày tháng bảy năm kỷ hợi, tức năm 39 sau Tây lịch, Ngài hội ý quan Tư Đồ, Công Chúa Nguyệt Đức Phùng Vĩnh Hoa, về phương pháp làm Lịch. Làm LỊCH ĐỂ NÊU RÕ CHÍNH THỒNG. Công Chúa Nguyệt Đức, hậu duệ của phái Sài Sơn, mà sư tổ là Đức Phù Đổng Thiên Vương, tâu trình như sau ^[4] :

Lịch Lĩnh Nam đã có từ thời Hồng Bàng, năm 2879 trước Tây Lịch. Vua Hùng ra chiếu chỉ làm Lịch, vì Lịch là kỷ cương của Âm Dương, giao thoa giữa người và đất trời, và đặt Lịch Quan Lệnh coi về công tác làm Lịch. Sự khác biệt giữa Lịch Tàu và Lịch Hồng Bàng là ở chỗ hai vùng nóng lạnh khác nhau, còn đại thể tương tự, vì cùng đặt căn bản trên âm dương ngũ hành. Quý độc giả còn nhớ : năm 2353 trước Tây Lịch, vua Hùng đã cống hiến cho vua Nghiêu thứ năm cách làm Lịch, gọi là Quy Lịch, vì ghi chép trên lưng con rùa lớn tới 3 thước (0,96m). Sự kiện này có ghi trong bộ Khâm Định Việt Sử thông giám cương mục phần tiền biên ^[5].

Lịch Hồng Bàng của ta chia ngày thành 100 khắc, mỗi khắc chia thành 100 phân, mỗi phân chia thành 100 giây. Mỗi tháng âm lịch dài 29,53059 ngày. Nếu chúng ta so sánh với Tây lịch, dù theo phương pháp của César hay Đức Giáo Hoàng Grêgôriô (Grégoire), con số một năm là 365,2425 ngày. Sự sai biệt với âm lịch là 26 giây, tháng ta chỉ sai biệt có 2 giây. Và Phò Mã An Tiêm, khi bị đày ra đảo Hải Nam, chiêm ngắm sự chuyển vận của mặt trời, mặt trăng và cõi thiên hà bát ngát, ông đã sửa chữa lại lịch Hồng Bàng và được nhà vua hết lòng khen ngợi. Ông dùng một dụng cụ gọi là TRẮC THỜI ĐỒ để chia thời giờ và quán sát thiên hà.

Trong thời gian bị Tàu đô hộ, phái Sài Sơn vẫn tiếp tục nghiên cứu lịch số, chia một năm thành 24 tiết khác nhau, mỗi TIẾT có một loại khí khác nhau, căn cứ vào sự chuyển vận của mặt trời, nông dân biết đó mà trồng cấy làm ruộng ^[6], thày thuốc biết đó mà ước tính bệnh ^[7]. Mỗi tiết dài hơn 15 ngày, hai tiết theo đó dài hơn một tháng. Khó khăn ở chỗ : mỗi tháng âm lịch dài 29,53059 ngày, tức mỗi tháng chỉ có 29 ngày rưỡi thôi sao ? Để giải quyết khó khăn này, Liệt Tổ phái Sài Sơn đã đặt một tháng 30 ngày gọi là tháng đủ, một tháng 29 ngày gọi là tháng thiếu. An Tiêm gọi ngày không trăng, tức ngày mùng 1, là ngày SÓC, ngày trăng tròn là ngày VỌNG. Tổng cộng ta có trong một năm sáu tháng đủ và sáu tháng thiếu, tức 354 ngày, dư ra 11,2425 ngày ( ?), trong khi một năm có 365,2425 ngày, giải pháp ra sao ?

Phò Mã An Tiêm tìm ra rằng : cứ 19 năm, mặt trăng và mặt trời lại giao hội (conjonction) tại thời điểm cũ. Khoảng cách 19 năm đó, ông gọi là một CHƯƠNG. Một CHƯƠNG có có 235 tháng, gồm 110 tháng thiếu, 125 tháng đủ, vị chi là 6940 ngày. Như vậy, những năm thứ 3, thứ 6, thứ 9, thứ 11 ,thứ 14, thứ 17 và thứ 19 là năm nhuận, tức là có 13 tháng ^[8]. Đúng ra, phương pháp làm Lịch của Phò Mã An Tiêm phải gọi là ÂM DƯƠNG LỊCH mới đúng, vì dựa vào sự chuyển vận của mặt trăng lẫn mặt trời

Cột Trời Nhánh Đất (thiên can địa chi)

Đây là phần khó giải thích cho quý độc giả, vì đặt căn bản trên Kinh Dịch, tức cơ bản là thuyết âm dương ngũ hành, tứ tượng, bát quái, nên chúng tôi chỉ xin phép trình bày trên phương diện lịch số thôi. Lịch pháp cổ Việt ta căn cứ vào âm dương, ngày xuân của chúng ta là ngày đầu tiên của tháng, tháng này cũng bắt buộc gần nhất của ngày lập xuân : thời điểm mà ngọn gió từ phương Đông thổi vào là làm cho băng giá bắt đầu tan. Ý Nghĩa HỒI XUÂN sau những tháng ngày giá lạnh của tiết Đông .

Theo sách Thuyết văn giải tự (chú giải của Hứa Thận), thì : chữ CAN có nghĩa là thân cây mọc thẳng lên, chữ CHI có nghĩa là những nhánh trúc bị rời khỏi thân. Vậy CAN CHI là sự phối hợp giữa thân cây thẳng và nhánh cây ngang, tượng trưng cho THÔNG SỐ của âm dương trời đất. Sau đây là ý nghĩa của từng CAN,CHI ^[9].

 

1/ Mười cột trời (thiên can) :

GIÁP giải là : khí Dương của mùa Xuân Đông phương làm cho vạn vật mọc mầm, khởi động, da cây bị nứt ra, tượng trưng cho ĐẦU người.

ẤT giải là : cây cối đang lúc mọc lên, mà còn bị uốn cong, vì Âm khí còn mạnh và đang cố vươn lên. Khí Dương vẫn còn trong giai đoạn khởi đầu. ẤT thừa tiếp GIÁP. T ượng trưng cho ĐẦU người.

BÍNH giải là : tại phương Nam, vạn vật rạng rỡ. Khí DƯƠNG sơ khởi, khí ÂM đã dần suy.  BÍNH thừa tiếp ẤT, tượng trưng cho VAI người.

ĐINH giải là : vào mùa hè, vạn vật đều chín (thực). Con người thành trai tráng, sung mãn nội lực. Đinh thừa tiếp Bính, tượng trưng cho TIM người.

MẬU giải là : vạn vật đều thịnh đạt, khí trời khí đất tương thông. MẬU thuộc Trung Cung. Tuy nhiên, theo triết Á đông, lúc thịnh nhất cũng là lúc bắt đầu suy thoái (Dương thịnh , thì cũng là lúc bắt đầu suy). Chữ QUA là hình ảnh của sự sát thương. Mậu thừa tiếp Đinh, tượng trưng cho SƯỜN người.

KỶ giải là : tuy thuộc Trung Cung, nhưng khí âm bắt đầu miễn cưỡng vươn lên, vạn vật sắp ẩn tàng. Kỷ thừa tiếp Mậu, tượng trưng cho BỤNG người.

CANH giải là : định vị tại phương Tây, vạn vật tuy thực (chín), nhưng tượng trưng cho mùa thu. Canh thừa tiếp Kỷ, tượng trưng cho RỐN người.

TÂN giải là : thu về, vạn vật đều thành và thục, mùi cay. Tân thừa tiếp Canh, tượng trưng cho BẮP VẾ người.

NHÂM giải là : định vị tại phương Bắc. Khí Âm đạt tới cùng cực thì là khởi đầu của khí Dương. Nhâm thừa tiếp Tân, tượng trưng cho ĐẦU GỐI người.

QUÝ giải là : tiết Đông, nước và đất đồng cung, có thể đo lường được độ và lượng, tượng trưng cho nước từ bốn phương chảy vào lòng đất. Quý thừa tiếp Nhâm, tượng trưng cho CHÂN NGƯỜI .

2/ Mười hai Nhánh Đất (thập nhị chi) ^[10]

SỬU giải là : cái núm. Tháng 12, vạn vật khởi động, tượng trưng cho BÀN TAY. Khí Âm chờ nắm cái núm, tháng 12 là biên giới của thủy chung (bắt đầu và kết thúc).

DẦN giải là : tháng giêng, khí động. Tuy khí Âm ẩn tàng, tù đọng, nhưng nước từ dòng suối muốn phụt lên. DẦN có nghĩa là diễn ra. Người làm nghề nông có thể bắt đầu canh tác được.

MÃO giải là : cây cối sum sê, khí Dương đang thịnh. Vào tháng hai, vạn vật sáng và thịnh từ lòng đất lên, tượng trưng cho hình cửa mở ra. Gọi tháng hai là cửa trời (thiên môn).

THÌN giải là : tiếng sấm vang. Vào tháng ba, khí Dương động, sấm sét nổ vang. Nông dân đang lúc làm ruộng, vạn vật đều nẩy sinh.

TỴ giải là : xong rồi. Tháng tư, khí Âm đã tàng ẩn, khí Dương đã xuất phát. Dù Tỵ tương trưng cho con rắn, nhưng muôn vật đã hiện ra mới mẻ, với bao màu sắc rực rỡ.

NGỌ giải là : lớn. Ngọ là trưởng thành. Tháng năm, khí Dương vẫn còn chưa chịu khuất. Trong tháng này, Âm Dương giao nghịch, vì khí Âm bắt đầu sinh, cho dù khí Dương đội đất xung lên và không chịu khuất phục.

MÙI (VỊ) giải là : mùi vị. Tháng sáu vạn vật thành đạt, nên có mùi vị.

THÂN giải là : thân. THÂN đây là biểu trưng của thân thể. Tháng bảy, muôn vật đều thành thực, khí Dương cũng thành tựu.

DẬU giải là : thành tựu. Dậu là co mình lại, thu liễm. Tháng tám, lúa thử chín, có thể dùng để nấu rượu.

TUẤT giải là : diệt. Tháng chín, vạn vật xem như thành thục xong. Dương khí suy tàn, giáng xuống nhập vào lòng đất. Trong ngũ hành, hành THỔ ở cung Tuất.

HỢI giải là : rễ cỏ. Tháng mười, Hợi hặc tội của người khác, khí Âm hạch sách vạn vật. Vào tháng mười, khí Dương nổi lên tiếp giáp cho thịnh Âm.

Và vòng LỤC THẬP HOA GIÁP (12 con giáp x 5 hành) cứ như vậy, khi suy khi thịnh – trong vòng 60 năm, như một chiếc vòng ngọc không đầu mối. HOÀN VÔ ĐOAN. Không có điểm khởi đầu, không có lúc kết thúc^[11].

Thưa quý độc giả,

Chúng ta đã kinh qua phần ngữ nguyên (Etymologie) tương đối khó hiểu. Người viết phải cố gắng giải thích qua sự lý giải của Hứa Thận trong sách Thuyết Văn Giải Tự và Y Học Nhập Môn của Lý Diên. Điều chúng tôi muốn trân trọng và thân thưa cùng quý độc giả là : trong nền học thuật của Á Đông, dù Y học, Võ thuật, Chính trị, Kinh tế… tất cả đều có tính cách nhất quán, có một cái nhin tổng hợp. Với kiến văn và tuổi đời, có gì sai lầm và khiếm khuyết, xin qúi vị chỉ giáo và bổ túc cho. Được vậy, xin qúi vị đôi điều :

• Từ nay khí Dương xin đươc biểu thị bằng (+) và Âm bằng (-).

• Ngũ hành, năm nguyên tố cấu thành vũ trụ trong triết học cổ đại của Tàu (Kim, Mộc, Thủy, Hỏa, Thổ) xin được hiểu như 5 sự chuyển vận (hành, mouvement).

Quý độc giả sẽ đặt vấn đề : xưa nay, chúng tôi chỉ nghe nói tới tuổi Tý (chuột), tuổi Sửu (trâu)…chứ không hoàn toàn triết… vấn như bài viết. Truyền thuyết kể rằng : vào thế kỷ thứ IV, 12 con vật tề tựu trước Đức Phật để xin định danh, con chuột nhảy vọt lên trước và ‘gãi tai trâu’. Con trâu nhột quá và xin nhường bước. Nhưng vào thế kỷ thứ IV, ảnh hưởng của Phật giáo bên Tàu cũng chưa phát triển lắm. Biểu tượng của 12 con vật trong hệ thống THẬP NHỊ CHI chắc có trước giai đoạn này, có lẽ manh nha vào giai đoạn tính giờ và phép tính La Bàn ^[12]. Đàng khác, nếu tuổi Mão, Tàu cho là Thỏ rừng, thì Việt ta quy vào Mèo. Tuổi Mùi thường cho là Dê, nhưng cũng là Mùi vị. Vậy xin cứ tạm coi 12 nhánh đất, thập nhị chi, diễn tả qua 12 con giáp, chỉ là BIỂU TƯỢNG VÀ LỌAI SUY (analogie) giúp cho đại chúng dễ hiểu. Thế thôi, chúng tôi sẽ xin giải thích sau.

Triết Trung Hoa cổ đại nhin vũ trụ như một toàn thể đơn giản : khởi đầu là Thái Cực, Thái Cực sinh Lưỡng Nghi (khí Âm, khí Dương), và năm hành thô sơ là : Mộc (gỗ), Hỏa (lửa), Kim (kim lọai), Thủy (nước) và Thổ (đất). Vũ trụ quan thô sơ này (âm dương, ngũ hành) biến dịch thành : tứ tượng (bốn mùa), bát quái (tám hướng). Sự biến dịch không ngừng nói đây, là tiêu biểu việc đổi màu trên lưng con kỳ nhông (caméléon), con tích DỊCH. Một vũ trụ quan Động. Áp dụng trong lịch số Á Đông, chúng ta có biểu đồ như sau :

Biểu đồ : VÒNG GIÁP TÝ hay LỤC THẬP HOA GIÁP

60 Năm, một thế kỷ của Á Đông

 

 

Như vậy, vòng Hoa Giáp 60 năm, bắt đầu ở Giáp Tý và chấm dứt ở Quý Hợi. Một chu kỳ, một thế kỷ Á Đông gồm 60 TUẾ (năm), sau đó lại bắt đầu ở Giáp Tý như một chiếc vòng ngọc không đầu mối (hoàn vô đoan). Nhìn vào biểu đồ, chúng ta sẽ thấy một Can + (số lẻ, số dương, số cơ 1,3,7,9…) hợp với một Chi + ; một Can - với một Chi - (số âm, số ngẫu, số chẵn 2,4,6,8…), còn NGŨ HÀNH : khi sinh thì phát ra Dương +, khi thu liễm về là Âm -.

Xin được thông qua ngũ hành tương sinh, tương khắc.

Đặc biệt, trong biểu đồ về Hành, chúng tôi có đánh kèm theo số từ 0-59, nhằm giúp độc giả biết năm Tây Lịch thuộc Can Chi Hành + hay -. Thí dụ : năm 2016 thuộc năm nào của Âm lịch ? Chúng ta lấy số 2016 chia cho 60. Số thành là 35, số dư là 36. Số dư, nếu nhin trên biểu đồ là 36. Vậy năm 2016 là năm Bính Thân, thuộc hành hỏa (+).

Chúng ta có thể quy kết tạm thời như sau :

5 ngày (nhật) = 1 hậu. 3 hậu = 1 khí (15 ngày). 6 khí = 1 thời (90 ngày). 4 thời = 1 tuế (360 ngày). Nói khác đi : một năm = 360 ngày = 4 thời x 90 ngày = 24 khí x 15 ngày ^[13].

Thực ra, nếu nhìn biểu đồ, chúng ta thấy chỉ có Năm là tương đối chính xác. Còn Mùa, Giờ và nhất là Tháng (Nguyệt) còn khó hơn nữa, vì tháng thiếu, tháng đủ, tháng nhuận. Ngày (nhật) cũng gay go lắm, vì có 365,2425 ngày trong một năm, chưa tính năm nhuận.

Ở đây, chúng tôi  xin trình bày công thức  tính  âm lịch (luận án tiến sĩ của ông Hồ ngọc Đức, Đại  học Leipszig, Đức quốc) : <http://www.informatik.uni-leipzig.de/ duc/amlich/>

Một « thoáng » về… Dương Lịch

Phương Tây chịu ảnh hưởng của văn minh Roma, nên lấy lịch pháp Roma làm khuôn khổ. Lịch này do Romulus sáng lập, mỗi tháng chỉ có 30 ngày, một năm chỉ có 10 tháng. Ông Numa thêm vào hai tháng nữa cho ‘san sát’ với sự xoay vần của thời tiết. Đến đời vua Jules César mới cải cách trên căn bản Dương lịch, chia mỗi năm thành 365 ngày, mỗi tháng khi đủ khi thiếu.

Tuy nhiên, nếu tính theo lịch César, thì cứ một chu kỳ 900 năm, thì lại dư 7 ngày tròn. Năm 1582, Đức Giáo Hoàng Grêgôriô 13 ban hành một cuộc cải cách, theo đó ngày 5/10/1582 sẽ kể là ngày 15/10/1582. Và lịch này đã được các nước Tây Phương công nhận (calendrier Grégorien) công nhận. Còn tên tháng và ngày, chắc chịu ảnh hưởng của thần thoại La Hy, mà thủy tổ là ngành chiêm tinh Can-đê (Chaldée), đại để như sau :

Tên tháng

• Tháng Giêng/Janvier, tức Janus, ông thần có hai khuôn mặt, một nhìn lại quá khứ, mặt kia hướng về tương lai.

• Tháng hai/Février, tức Febro (Diêm vương).

• Tháng Ba/Mars, thần chiến tranh (sao Hỏa).

• Tháng tư/Avril (tức thần Aperta, có biệt danh là Apollon, một thần trong Thái dương hệ).

• Tháng năm/Mai, tức Maius (còn có tên là Jupiter, vua Thiên đình).

• Tháng sáu/Juin, tức Junon, hoàng hậu của vua Jupiter.

• Tháng bảy/Juillet, tức Jules César, nhằm tưởng nhớ vị vua đã có công cải tổ Dương lịch.

• Tháng tám/Août, tức Auguste, vì ông canh cải lại Dương lịch.

• Tháng 9 cho tới tháng 12, vì như chúng tôi đã đề cập, trong lúc thành lập thành Roma, chỉ có 10 tháng thôi. Thành ra : tháng September=7, Octobre=8, tháng November=9, tháng Décembre =10.

 Tên ngày

Chịu ảnh hưởng của ngành chiêm tinh Can-đê, mỗi ngày lấy tên một vì sao (tinh tú) mà họ tìm ra :

• Ngày chủ nhật/Dimanche/ Thần Mặt Trời (Dio), chỉ Tâm thần, tức sao Thái Dương.

• Ngày thứ Hai/Lundi/ Mặt trăng (Lune), chỉ Thân xác, tức sao Thái Âm.

• Ngày thứ Ba/Mardi/ Máu huyết (Mars), thần chiến tranh, tức sao Hỏa.

• Ngày thứ Tư/Mercredi/ (Mercure), Trí tuệ và lời nói, tức Thủy tinh.

• Ngày thứ Năm/Jeudi/ (Jupiter), chỉ sự tiết độ, tức Mộc tinh.

• Ngày thứ Sáu/Vendredi/ (Venus), dục cảm, tức Kim tinh (sao Thái bạch).

• Ngày thứ Bảy/Samedi/ (Saturne), chỉ thân xác nặng nề, tinh thần trì trệ , tức Thổ tinh.

Sự chia ngày trong tuần thực ra đã lẫn lộn hai quan điểm : xưa kia lấy trái đất làm trung tâm vũ trụ, và bây giờ lấy mặt trời làm trung tâm^[14]. Thực ra, đâu có dễ gì thay đổi quan niệm dân gian đã có từ xa xưa và những bác vấn khoa học mà chúng ta tiếp thụ trong thời này.

Thiết tưởng hãy coi đó là những biểu tương, hình thái và theo phương pháp loại suy (analogie), gần tương tự như nhau. Chẳng hạn, khi nói tới tuổi Tý, bạn có thể nghĩ tới biểu tượng Tý (còn đọc là ty), tức tháng 11, khí Dương bắt đầu triển khai, khí trời lành lạnh, vì còn thuộc phương Bắc.

Tạm thay lời kết

Chúng tôi không dám làm một cuộc so sánh giữa Âm & Dương lịch, vì kiến văn hẹp hòi, vì sự khác biệt từ căn cơ giữa hai nền văn hóa Đông & Tây. Nhân ngày xuân, chúng tôi chỉ xin nêu lên một vài ý nghĩa :

• Trừ bỏ những gì không tốt đẹp trong cuộc sống, nhằm tiến tới một tương lai hanh thông hơn (theo tinh thần : HỰU NHẬT TÂN, ngày lại một mới, cho bản thân và gia đình,

• Truy niệm cội nguồn : một kết tinh ngời sáng của chữ HIẾU Việt Nam,

• Hướng thiện cầu phúc (bên Á Đông có quan niệm : Dĩ Đức thắng số),

• Tỏ lòng tôn kính các bậc ân nhân, các bậc thầy,

• Củng cố tình máu mủ nội ngoại và chòm xóm.

Thực ra, thì quan niệm liên tục của không thời gian (continuum spatio-temporaneum) có lẽ chỉ nằm trên phương diện triết học. Thời gian, theo lịch số, của nền văn hóa hay văn minh nào đi nữa, đó chỉ là QUY ƯỚC thôi : chỉ có vũ trụ và con người. Chỉ có CON NGƯỜI, kinh qua những điều kiện của TÂM và VẬT, KHÔNG và THỜI, TRUNG và HÒA, sẽ có khả năng Thần Hóa (capable de Dieu), vì nó vốn là một hữu thể biến hình, đứng giữa biên thùy của hạn hữu thời gian và vô tận đời đời ^[15].

 

Đoàn Quốc Khánh

Một ngày tiết thu phân 2015