Lời chúa

VĂN HÓA & GIA ĐÌNH

SÁCH báo GIÁO XỨ

HÌNH ẢNH SINH HOẠT

VIDEO

Đối thoại trong văn Hóa Việt Nam

Thi Chương

Đối thoại theo nghĩa thông thường là nói qua nói lại. Có khi độc thoại (tự thán, nhắn nhủ, răn đời) hay có lúc hai người, hai phe. Ai mở lời nói trước, đến ai nói sau. Bâng quơ, riễu cợt trước dò đường tìm hiểu. Đối thoại đòi hỏi óc sáng tạo. Trước lạ sau quen. Và lãnh vực nào cũng thành công lúc nào không hay. Gặp gỡ không xong, dùng đến thoại cũng không xong.Thất bại. Quan trọng của đối thoại cần có nghệ thuật lựa lời khôn khéo thời gian, kiên tâm bền chí. Đối thoại trở thành thông dụng trong văn học dân gian, và văn chương VN.

Đối thoại trong dân gian,

Hát hò tình cờ đi đường gặp nhau mục đích rất bâng quơ. Những từ diễn đi diễn lại. Tạo cho qua dịp vui và gặp gõ. Nội dung không ra cái gì, chỉ muốn gây thiện cảm, gợi chuyện, có thế thôi.

Hồ khoan, bát cạy, hồ khoan

Bắt cái, bắt cá, hồ khoan

Tôi là con gái Kẻ Mơ, hồ khoa,

Tôi đi bán rượu, tình cờ gặp anh hò khoan

Bắt cái, bắt cá, hồ khoan

Tôi là con gái Tràng Sinh hồ, khoan,

Tôi đi bán rượu qua dinh Ông Nghè, hồ khoan

Đối thoại im lặng nhờ dòng nước trôi, con thuyền

Nước chảy xuôi con cá buôi lội ngược

Nước chảy ngược, con cá chạy ngang

Thuyền em xuống bến Thuận An

Thuyền anh lại trảy lên ngàn em ơi !

Chèo ngược chèo xuôi, cũng có ngày gặp duyên lành

Đôi lứa mình nặng nợ ba sinh

Cũng chèo một chiếc thuyền tình cho vui

Miền Huế có khu nhiều thú rừng đã làm trở ngại đời sống dân gian. Sợ thú rừng cả đêm lẫn ngày, ngăn cản tình duyên hai bên. Kết quả trước mắt người con gái đã đưa ra lý lẽ, lo nghĩ thắc mắc đến sợ sệt, mất ăn mất ngủ :

Rừng rú thì có hươu mang

Khe suối thì có măng giang

Đò dọc thì có đò ngang

Chợ búa thì có mụ bán hàng

Biết rằng chừ em gặp được chăng ?

Con trai tinh khôn trấn an trả lời:

Rú rừng thì trả cho hươu mang

Khe suối thì trả lại cho mang giang

Đò dọc thì trả lại cho đò ngang

Chợ búa thì trả lại cho mụ bán hàng

Ai mô rồi trả nấy

Thiếp với chàng duyên lại xe duyên

Đối thoại đôi lúc khó khăn, than thở giữa mẹ con, trường hợp phân vân khó xử, biết hỏi ai. Đành thưa với mẹ, người đầy kinh nghiệm

Mẹ ơi! Ông chánh đòi hầu

Ông phó đòi vợ, biết nhận cau trầu nơi mô

Mẹ ơi! ông chánh đòi hầu

Mua chanh, chùm kết gội đầu cho trơn

Sau khi cân nhắc hơn thiệt, và có lời khuyên, đám cưới đơn giản

Người ta tuổi Tý tuổi Mùi

Còn em tuổi thân bơ vơ một mình (phát âm = tủi thân)

Đã sống với duyên mới hạnh phúc, đủ, mãn nguyện rồi, đâu thua kém ai

Tay mang khăn gói sang sông

Mẹ kêu mặc mẹ, thương chồng cứ đi

Đối thoại qua câu đố, thú vui không thể thiếu trong hội hè cùa làng

Anh về làm rđể ăn cơm với cá

Em về làm dâu ăn rau má với rạm đồng (=con cá bạc má)

Trai gái đồng quê gặp nhau có nhiều gợi hứng, chẳng hạn chàng đề nghị

Bị môn, bị khoai, bị nưa

Nàng đáp ngay:

Cau khô, trầu héo, tái môi

Giải đáp: Môn, khoai, nưa (nưa, chỉ Bình Trị Thiên mới có), ba thứ ăn được. Riêng củ nưa hơi ngứa, phải ăn với muối hay ớt thì mới khửi mùi chất ngứa. Nhưng dưa nưa mà ăn với cá bống thì ngon nhất đời.

Trầu cau là hai phẩm vật thông thường được nhắc tới trong dân gian, không có không được trong đình đám lễ hội. Nó cũng dễ bắt đầu câu chuyện.

Bánh cả mâm sao em kêu bánh ít ?

Trầu cả chợ sao em gọi là trầu không ?

Trai nam nhi không đối đặng

Xin gái má hồng thử đối xem

Phe nữ chịu thua, đáng trống lảng đem ra câu khác :

Trái cau lửa, sao anh gọi là cau không nóng

Tóc đợn sóng,sao mà sóng không trào

Trai nam nhi mà đối đặng

Gái má đào xin theo.

Chuyến đò sông Hương gây bao tình tứ, thơ mộng thành duyên đôi lứa. Nguồn thơ và bao nhiêu tác phẩm văn chương, như:

Nước chảy xuôi, con cá buôi lội ngược

Nước chảy ngược,con cá vược lội ngang

Thuyền em xuống bến Thuận An

Thuyền anh lại trẩy lên ngàn em ơi.

Ỡm ờ là điệu phái nữ, ngược hay xuôi là đi đúng đường, thuyền bè chạy ngang, là lỡ chuyến, thất hẹn người chờ bên bến bên sông. Cuối cùng phải cho chung đò chung lối

Đây dọc giàu sang có số

Kim Luông Nam Phổ nước đổ về Sình

Đôi đứa mình nặng nợ ba sinh

Cùng chèo một chiếc thuyền tình cho vui.

Có mục đích, sau đối thoại phải giữ lời hứa?

Anh về, em nắm cổ tay

Em dặn câu này, anh chớ có quên

Đôi ta đã trót lời nguyền

Chớ xa xôi mặt, mà quên mảng lòng.

- Một chờ, hai đợi, ba trông

Bốn thương, năm nhớ, bảy, tám, chín mong, mười tìm

-Sông sâu cá lội mấy tăm

Chín tháng cũng đợi, mười năm cũng chờ

Đối thoại giáo huấn,

Tề gia, trị nước mới bình thiên hạ, một bài gửi Cụ Phan Bội Châu (chưa đọc, có đối mà chưa thoại), trong tập Giác Quần Thư mang tên ''người với vạn vật,'' một bài giáo lý đầy đủ.

Lồng lộng trời cao, thênh thênh bể rộng

ở trong cao rộng, muôn giống nghìn hình

Có giống thai sinh, có loài trứng nở

Giống hay biến hóa, giống hay nổi chìm

Hai cánh loài chim, bốn chân loài thú

Giống rùa có vỏ, giống cá có vây

Giống cỏ có cây, đầu trên đuôi dưới

Giống rắn quá tội, không chân không tay

Giống giun thảm thay, không tai không mắt.

Xét trong vạn vật qúi nhất loài người

Khác hết mọi loài,

(Thái Văn Kiểm. Việt Nam Gấm Hoa. Tr.184)

Dân ca Ví Von thịnh hành ở xứ Nghệ, đối đáp giữa nam nữ thanh tao lành mạnh. Dân làng làm ăn, vui vẻ, được mùa. Có ví đò đưa, trên sông, phường củi, phường vải, phường vàng, phường nón, phường cấy, phường gặt, phường đan lưới.

-Em như hoa nở trên cành

Em như con bướm lượn vành khát khao

Nam : Ơ này, chị em phường vải ơi

Nữ : Ơ này, thưa chi

Hay, ơ rằng hay, hay hỡi rằng cân

Hay, rằng chưa cân, ơ rằng chưa xinh

Ơ, người đi nhởi ơi

Ơ là bạn, người ơi. Ơ là bạn tình ơi

- Sự đời nước mắt soi gương

Càng yêu mến lắm càng thương nhớ nhiều

Thấy anh như thấy mặt trời

Chói chang khó ngó, trao lời khó trao

- Canh khuya nghe tiếng trống

Nhớ bạn cũ nghe tằng

Biết tính liệu mần răng

Chung đường hương mới thỏa

Hợp một nhà mới hoan.

Trong văn học Việt Nam

Mở trang nào, xưa nay, chúng ta cũng đọc được những mẩu đối thoại ngắn dài.

Nguyễn Trãi có bài Hỏi Ả Bán Chiếu là áng văn chương tuyệt hảo, ai cũng biết. Nội tung đơn giả tác giả trên đường đi về gặp gặp người đẹp, gánh chiếu, Nguyễn Trãi đọc (đối) bỡn bài thơ dưới.Người con gái họa (thoại). Ông thấy người bán chiếu, hỏi tên và gia cảnh. Chỉ có 4 câu, Xứng danh tài cho mai sau.

Ở đâu nay bán chiếu gon ?

Chẳng hay chiếu ấy hết hay còn ?

Xuân thu nay độ bao nhiêu tuổi ?

Đã có chồng chưa, được mấy con,

Bài họa (thoại)

Tôi ở Tây Hồ bán chiếu gon,

Nỗi chi ông hỏi hết hay sao ?

Xuân Thu tuổi mới trăng tròn lẻ.

Chồng con chưa có chi con !

Trần Tế Xương (độc thoại) răn đời theo lễ giáo: che dấu Tết nghèo của người viết văn.

Trong bài Tết

Anh em đừng nghĩ Tết tôi nghèo

Tiền bạc trong kho chửa lãnh tiêu

Rượu cúc nhắn đem hàng biếng quảy

Trà sen mượn hỏi, giá còn kiêu

Bánh đường sắp gói, e nồm chảy

Gìo lụa toan làm, sợ nắng thiu

Thôi thế thì thôi, đành Tết khác

Ang em đừng nghĩ Tết tôi nghèo.

Nguyễn văn Vĩnh viết bài Con ve và con kiến, đối đáp kể tình cảnh lanh lợi, khôn ngoan kính trọng nhau và khiêm tốn

Ve sầu kêu ve ve

Đến kỳ gió bấc thổi

Nguồn cơn thực bối rối

Một miếng cũng chẳng còn

Ruồi bọ chẳng một con

Vác miệng chịu khúm núm

Sang chị kiến hàng xóm

Xin cùng chị cho vay

Răm ba hạt qua ngày

Từ nay sang tháng hạ,

Em lại xin đem trả

Trước thu, thề Đất Trời !

Xin đủ cả vốn lời

Tình kiến ghét vay cậy

Trăm thói, thói này vì:

Nắng ráo chú làm gì

Kiến hỏi ve như vậy

Ve rằng: ''luôn đêm ngày

Tôi hát, thiệt gì bác

Kiến rằng: 'xưa chú hát ?

Nay thử múa coi đây.

Thế Lữ nổi tiếng qua bài Bóng Mây Sầu. Diễn tả tâm trạng buồn man mác, không tên, biết mây bay cho khuây khỏa.

Bây lâu nay, xuôi ngược trên đường đời

Anh thấy chăng ? Tôi chỉ hát, chỉ cười

Như vui sống mãi, trong vòng sung sướng

Là vì tôi muốn để cho lòng tôi tưởng

Không bao giờ còn vết thương đau

Không bao giờ còn thấy bóng mây sầu

Vương vít nữa. Bạn ơi, nào có được.

(Phong Hóa, số 100. tr. 3)

Quan Âm Thị Kính là chuyện tình cho mọi người sống đúng tâm trạng mình. Đối đáp chân tình, thành thực, không giả dối.

Thị Kính người đầy đặn, điềm đạm. Lấy chồng tên Thiện Sỹ. Gia đình hai bên không khá giả. Nên Thị Kính tần tảo nuôi chồng ăn học. Một tối, hai vợ chồng cùng chung ngọn đèn. Vợ may vá, chồng đọc sách. Chồng mệt ngả lưng vào vợ, mệt thiếp đi. Vợ tôn trọng giấc ngủ chồng. Ngắm nghía dung nhan chồng. Bỗng thấy nàng nhận ra cằm chàng có sợi râu mọc ngược. Làm xấu trai, và bạc ác. Nàng cầm dao nhíp trong thùng đồ may định nhổ sợi râu. lưỡi dao sáng loáng vừa đưa đến gần, thì chàng chợt tỉnh. Thấy dao chĩa vào mặt, chàng nghĩ : nàng định giết mình. Nàng trình bày chỉ muốn cắt râu xấu. Trong lúc đó mẹ chàng nghe hai vợ chồng cãi nhau xông vào đổ tội cho nàng ác tâm giết con mình. Nên Thị Kính bị đuổi.

Buồn, nàng cải trang thành trai đi tu, tại chùa Vân, mang tên Kính Tâm. Trong làng có cô gái Thị Mầu đi chùa đem lòng yêu chú tiểu Kính Tâm.

Quen thói trăng hoa. Thị Mầu có bầu với chàng trai trong làng. Bèn đổ tội cho chú tiểu là tác giả bào thai. Chú tiểu bị làng hạch hỏi, đánh, vẫn không cho ai biết mình là gái. Sư cụ thương chú tiểu bảo lãnh xin tha. Và bắt chú ở trong lều ngoài cổng chùa. Thị Mầu sinh con trai, xấu hổ đem con bỏ cổng chùa. Kính Tâm thương bé khóc đem vào lều chăm sóc.

Sáu năm sau nuôi đứa bé, kiệt sức, Kính Tâm viết thư cho bố mẹ, kể đầu đuôi. Khi tẩm liệm mới biết chú tiểu là gái. Sư cụ hối tiếc, lập đàn chay cho nàng. Dân làng bắt Thị Mầu để tang. Đức Phật hiện ra phán cho Kính Tâm thành Phật Quan Âm. Ngày nay, ai bị oan lớn, thường gọi là Oan Thị Kính